of Hyoscyamus niger L. is een twee- of soms éénjarig gewas, dat tot de fam. der Solanaceae of Nachtschadeachtigen behoort en evenals andere soorten van dit geslacht rijk is aan alkaloïden, die nog het meest voorkomen in H. muticus L., die in Egypte thuis hoort, o,8-1,4 pct van het alkaloïd bevat, en dan ook in de Europese handel komt.
Het bilzenkruid is klierachtig behaard, geurt onaangenaam; het heeft een spilvormige, van boven iets verdikte wortel, een rechtopstaande, ongeveer 80 cm hoge stengel, die min of meer vertakt is. De bladeren staan verspreid, zijn langwerpig eivormig, min of meer bochtig veerspletig getand en vooral op de nerven en aan de rand behaard. De onderste bladeren zijn half stengelomvattend. De bloemen zitten in de oksels der bladeren, hebben een netaderige, klierachtig behaarde kelk met vijf spitse tanden. De bloemkroon is zwak zygomorf, trechtervormig, vuilgeel van kleur met violette aders en van onderen violet, van binnen kaal, van buiten klierachtig behaard. Er zijn vijf meeldraden, waarvan drie iets langer zijn, met violette helmknoppen.
Het vruchtbeginsel is bovenstandig en heeft een stijl met een knopvormige stempel en is 2-hokkig; het groeit uit tot een doosvrucht, die met een dekseltje openspringt. De zeer vergiftige plant komt overal in Europa voor, vooral op plaatsen met een stikstofrijke bodem, in Nederland op puin, mesthopen en langs wegen.
Het voornaamste alkaloïd is hyoscyamine C17H23NO3, dat kristalliseert in naalden met een sm.pt 108,5 gr; er komt ca 0,03-0,07 pct in de bladeren voor, doch ook in de wortel en de rest van de plant en in hoger gehalte naarmate de bodem stikstofrijker is (wel tot 0,286 pct). De zaden bevatten l-hyoscyamine, l-scopolamine en atropine (zie Belladonna) (als omzettingsproduct van de hyoscyamine), verder choline, glucosiden en ca 28 pct vette olie. Medicinaal wordt een extract van de bladeren nog maar weinig gebruikt. Bilzenkruidolie (oleum hyoscyami) is een met bilzenkruid verhitte aardnootolie, die o.a. bij rheumatische aandoeningen gebruikt wordt. Bilzenkruidzaadolie is een vette olie zonder narcotische eigenschappen. Bilzenkruid is een van de oudste gifplanten, die de Indo-Germaanse volken gebruikten, maar ook de oude Babyloniërs, Egyptenaren, Perzen en Arabieren kenden de plant, die door hen als geneesmiddel gebruikt werd. De plant speelde vroeger een grote rol in de tovenarij, daar de giften gevoelens voor vliegen en hallucinaties opwekken. Ook werd ze vroeger wel bij het bierbrouwen toegevoegd, om het bier bedwelmender te maken.
Tegenwoordig is het gebruik door dat van broompreparaten geheel verdrongen. Het alkaloïd werkt op het centrale zenuwstelsel. In de homoeopathie wordt het nog veel gebruikt.
DR A. KLEINHOONTE
Lit.: Hegi, Illustrierte Flora von Mitteleuropa, Bd V, 4 p. 2574-2578; Henry, The Plant Alkaloïds (London 1924); Winterstein en Trier, Die Alkaloïde, 2. Aufl. (1930), p. 70; Madaus, Lehrb. der Biol. Heilmittel, Bd II, p. 1578-1586 (Leipzig 1938).
