Arbitrage (juridisch). Men noemt aldus de beregting van een geschil door arbiters of scheidslieden (zie aldaar). Ook is het wel de door deze gegevene uitspraak zelve, de arbitrale uitspraak in tegenstelling met vonnis of arrest, de uitspraak over een geschil, gedaan door regters, volgens de wet van Staatswege aangesteld.
De redenen, waarom aan eene arbitrage de voorkeur gegeven wordt boven een procès voor de gestelde regters of regtscollegiën, zijn gewoolijk de volgende: òf men beoogt er mede eene spoediger en goedkooper regtsbedeeling, òf men begeert het geschil niet beslist te hebben naar de strenge regelen en formaliteiten van het geschreven regt, maar veeleer verlangt men eene uitspraak wèl naar algemeene beginselen van regt, maar getemperd en gewijzigd naar de inspraak van billijkheid. Partijen kunnen de arbitrage naar goedvinden inrigten: òf volgens het regt òf naar billijkheid, om een oordeel te krijgen, zooals goede mannen behooren te geven.
Niet alle zaken echter kunnen aan eene arbitrage onderworpen worden. Regten, waarover iemand de vrije beschikking niet heeft, kunnen er het onderwerp niet van zijn. Voorts zijn er zaken, die uit hoofde van haren aard en om het belang, dat de geheele maatschappelijke orde er bij heeft, niet aan den gewonen regter mogen onttrokken worden. Als zoodanig noemt de Nederlandsche wet: 1º Giften en legaten tot levensonderhoud, huisvesting of kleeding. De vrees, dat de begiftigde zich te gemakkelijk van een deel zou laten berooven, schijnt de beweegreden dezer bepaling te zijn. 2º Scheidingen tusschen echtgenooten, hetzij uit den echt, hetzij van tafel en bed, hetzij van goederen. 3º Geschilpunten, die den staat van een persoon aangaan, bijvoorbeeld, die over de nietigheid van een huwelijk, de wettigheid van een kind en andere. 4° Alle andere geschillen, over welke de wet geene dading toelaat.
Is de instructie der zaak door partijen afgeloopen, dan moeten arbiters, al naar hunne opdragt luidt, uitspraak doen naar het geldend regt of als goede mannen naar billijkheid. Deze uitspraak is voor de regtzoekenden evenzeer verbindend als een vonnis. Omdat arbiters intusschen wèl regtspraak, maar geen regtsdwang hebben, zoo kan hunne uitspraak niet de kracht hebben, om zonder eenige bijkomende formaliteit, door de regterlijke magt daaraan gegeven, ten uitvoer gelegd te worden.
Voldoet de in het ongelijk gestelde partij dus niet vrijwillig aan de veroordeeling, dan moet de hulp van den gewonen regter ingeroepen worden, die de zaak niet op nieuw heeft te onderzoeken, maar die eenvoudig, zoo de vereischte termijnen en formaliteiten in acht genomen zijn, de uitspraak voor executie vatbaar maakt.
De middelen, door de wet aan de hand gegeven om tegen eene regterlijke uitspraak op te komen, kunnen meestal niet tegen eene arbitrale uitspraak gebezigd worden. Appèl (zie aldaar) is alleen mogelijk als partijen het zich uitdrukkelijk bij het compromis (zie aldaar) hebben voorbehouden en bovendien de zaak van dien aard is, dat de regter, bevoegd om van haar kennis te nemen, daarin in eerste instantie had moeten vonnissen.
Verzet, cassatie en request civiel (zie aldaar) tegen arbitrale uitspraak zijn mede uitgesloten. Alleen staat in eenige gevallen een eisch tot vernietiging van de uitspraak open, die voor den gewonen regter moet gebragt worden.
In de handelswetenschap verstaat men onder arbitrage de berekening, die gemaakt wordt naar aanleiding van het verschil in de wisselkoersen op verschillende plaatsen op eenzelfde tijdstip en waarbij men de vraag tracht te beantwoorden: hoe kan het voordeeligst eene schuld worden afgedaan, door wissels over te zenden, te remittéren, en dan welke soort, of door op zich te laten trekken, traite op zich te laten afgeven. Of ook: wat is de voordeeligste wijze om eene inschuld te innen ? Moet men remises laten overmaken, en dan welke soort, of moet men zelf trekken, eene traite afgeven? De handel heeft den wissel ook tot een zelfstandig handelsobject gemaakt; onverschillig of men iets te vorderen of te betalen heeft op eene vreemde plaats, men koopt en verkoopt en laat koopen en verkoopen door correspondenten, om door het verschil in koersen winsten te maken.
Het onderzoek door berekening, gegrond op de koersen, heet eene arbitrage maken, instellen of arbitréren. De bankiers vooral maken van deze verrigtingen hun werk: zij behalen daarmede in zeer korten tijd verscheidene, meestal echter zeer geringe winsten.
Het maken van arbitrages is voor het handelsverkeer van het hoogste belang. Het voortdurend arbitréren voorkomt groote afwijkingen van den koers van het pari, tusschen twee plaatsen bestaande; verder verschaft het een gemakkelijk en goedkoop betaalmiddel tusschen de verschillende landen en het maakt overzending van specie, die bij groot verschil in de koersen onvermijdelijk zoude worden, geheel overbodig.
