Duits archaeoloog (Stendal 9 Dec. 1717 - Triëst 8 Juni 1768), was van 1743-1748 conrector te Seehausen, van 1748-1754 bibliothecaris van graaf Bünau te Nöthnitz bij Dresden, ging over tot het Katholieke geloof en vertrok in 1755 met een toelage van de koning van Saksen naar Rome, was daar van 1757-1758 bibliothecaris van kardinaal Archinto, sedert 1758 van kardinaal Albani, sedert 1763 scriptor aan de Vaticaanse bibliotheek en inspecteur der oudheden te Rome. In Duitsland had hij een grondige kennis verworven van de antieke literatuur, ook van de Griekse; te Rome en te Napels hield hij zich vooral bezig met de antieke kunstwerken.
Zijn uitgebreide kennis der monumenten, zijn sterk ontwikkeld gevoel voor kunst, zijn bijzondere gaven als schrijver, stelden hem in staat, de antieke kunstwerken te ordenen en samen te vatten tot een Geschichte der Kunst des Altertums (1764, herdr. door V. Fleischer, 1913, en door L. Goldscheider, 1939). Door dit werk werd hij zeer beroemd en kan hij als de grondlegger gelden van de wetenschap der archaeologie. Winckelmann is een der voormannen van de classicistische beweging uit de tweede helft der 18de eeuw. Op terugreis van het hof te Wenen naar Italië te Triëst verblijvend, werd hij daar door een roofzuchtige huisknecht vermoord.Bibl.: Gedanken über die Nachahmung der griechischen Werke (1755), Monumenti antichi inediti (1767); Werke, hrsg. v. C. W. Fernow, 8 dln (Dresden 1808-20) met Nachtrag: Briefe, 3 dln (1824-25); Samtl. Werke, v. J.
Eiselein, 12 dln en 2 dln pl. (I825-’29); Werke in Auswahl v. A. Dorner (Hannover 1924); Kleine Schriften u. Briefe, hrsg. v. K. Uhde-Bernays, 2 dln (Leipzig 1925); W.’s Briefe herausgeg. v. Walter Rehm, Bd I, 1742-1759(1953).
Lit.: Winkelmann u. sein Jahrhundert, in: Briefe u. Aufsatze hrsg. v. Goethe (Tübingen 1805, herdr. d. E. Howald, 1945); G. Justi, W. und seine Zeitgenossen, 3 dln (1866-72, 3de dr. 1923); W.
Waetzold, Deutsche Kunsthistoriker, I (1921); B. Vallentin, W. (Berlin 1931); G. Baumecker, W. in seinen Dresdener Schriften (Berlin 1933); K. Kraus, W. und Homer (Berlin 1935); G. Bindinelli, Dottrina dell’archeologia e della storia dell’arte (Milano 1937); W. Schadewaldt, W. und Homer (Leipzig 1941); L.
Curtius, W. und seine Nachfolge (Wien 1941); H. C. Hatfield, W. and his German Critics 17551781 (New York 1943); Attilio Gentile, W. Rossetti per la memoria di Giov. Winckelmann, con scritti e document! inediti, in: Arch. triestino IV vol. 16-17 (Trieste 1951); Bibliografie: Verzeichnis der Veröffentlichungen von und über J. J.
W., Entwurf (1942, gestencild ex. in Univ. Bibl. Amsterdam).
