chemisch element (symbool: Hg), bij kamertemperatuur een vloeibaar en nogal vluchtig, zilverkleurig metaal. De meeste kwikertsen zijn sulfides; het rode cinnaber dat tot 70 % kwik kan bevatten, is het belangrijkste erts.
In het milieu komen ook natuurlijk gevormde organische verbindingen voor (→ organometalen; → methylkwikverbindingen). De wereldproduktie van kwik bedroeg 6600 t in 1980.De kwikverontreiniging van het milieu komt slechts ten dele voort uit de produktie en het verbruik; door het verbranden van fossiele brandstoffen, door afval en industriële activiteiten komt naar schatting 10000 t per jaar extra in het milieu. De bijdrage vanuit natuurlijke processen zoals vulkanische activiteit en verdamping vanuit oceanen schat men op 30000-150000 t per jaar.
Kwik wordt vooral gebruikt in de chlooralkali-industrie, voor elektrische toepassingen, in verf, in meetinstrumenten (o.a. thermometers), in de landbouw, in de tandheelkunde en in laboratoria. Verder vindt het toepassing in o.a. slaghoedjes, katalysatoren, fungiciden in de papierindustrie, cosmetica en geneesmiddelen. Diverse organokwikverbindingen werden veel toegepast als bestrijdingsmiddel (zaaizaadontsmetting).
De dagelijkse opname van anorganisch kwik via voedsel, drinkwater en buitenlucht bedraagt in de regel minder dan 10 pg/dag. Dit is vaak aanmerkelijk minder dan de opname van methylkwik uit het voedsel, in het bijzonder wanneer vis wordt gegeten uit verontreinigde kustwateren. Kwik wordt nl. in waterig milieu door micro-organismen omgezet in methylkwik, dat door vissen wordt opgenomen. Metallisch kwik is bij orale opname weinig giftig (werd gebruikt als afrodisiacum); daarentegen zijn ingeademde kwikdamp en de anorganische kwikverbindingen toxisch.
In het algemeen zijn de tweewaardige kwikzouten aanzienlijk giftiger dan de eenwaardige verbindingen. De werking berust op een reactie met de SH-groepen van membraaneiwitten en enzymen. Dit resulteert in functioneel gestoorde membraan- en enzymfuncties. De verdeling (en het metabolisme) van kwik en de kwikzouten over het organisme is afhankelijk van de chemische vorm. Dit wordt weerspiegeld in de uiteenlopende effecten van metallisch kwik en verscheidene anorganische kwikverbindingen. Kwikdamp heeft vnl. een schadelijke werking op het centraal zenuwstelsel (neurotoxiciteit), terwijl de anorganische tweewaardige kwikverbindingen vnl. effect hebben op het maagdarmkanaal en de nieren.
Massale kwikvergiftigingen, meestal ten gevolge van het eten van graan behandeld met kwikbevattende bestrijdingsmiddelen, hebben zich voorgedaan in West-Pakistan (1961), Guatemala (1963-65) en Irak (1956, 1960 en 1972). In 1972 werden in Irak 6530 mensen in ziekenhuizen opgenomen van wie 495 overleden. Ook het eten van vis met hoge kwikgehalten door accumulatie heeft tot vergiftiging geleid (→ Minamata-ziekte). De World Health Organization (WHO) heeft een maximaal aanvaardbare wekelijkse opname door de mens berekend van 300 pg kwik, waarvan maximaal 200 pg aanwezig mag zijn in de vorm van het sterk toxische methylkwik. Gemiddeld bedraagt de opname per Nederlander ca. 50 pg per week.
Voor België werd berekend dat de kwikopname via vis maximaal 20 pg per persoon per week bedraagt. Van de overige voedingsmiddelen zijn de gehalten aan kwik laag.
Er bestaat een relatie tussen de opname van kwik en cadmium enerzijds en seleen anderzijds. Zo blijkt dat vissen die besmet zijn met een hoog gehalte aan kwik een evenredig gehalte aan seleen bevatten. Geconstateerd is dat seleen de schadelijke werking van kwik vermindert.
Met ingang van 1.7.1983 zijn in Nederland grenswaarden van kracht voor kwiklozingen door chloor-alkali-bedrijven. Het gaat hier om de uitvoering van de EG-richtlijn van 22.3.1982, waarin overeenkomstige grenswaarden werden vastgesteld.
