de Grote, Romeins keizer (Cauca 346 - Milaan 17 Jan. 395), zoon van een Spanjaard, die zich onder Valentinianus I in Brittannië en Afrika als veldheer verdienstelijk gemaakt had, trok zich na de terechtstelling van zijn vader op zijn landgoed in Spanje terug. Toen echter de Goten in 378 bij Adrianopel Valens versloegen, ontbood Gratianus, keizer van het Westromeinse Rijk, hem, om tegen de Goten te strijden.
Spoedig werd hij tot Augustus v. h. Oosten verheven (379) en bracht de Goten in 382 tot onderwerping, waarop hij hun vaste woonplaatsen aanwees ten Z. van de Donau en een gedeelte in zijn leger inlijfde. Bovendien moest hij oorlog voeren in het binnenland. Maximus, die Gratianus ten val had gebracht, moest Theodosius wel als Augustus van Brittannië, Gallië en Spanje erkennen; toen deze echter ook Valentinianus II bedreigde, bracht Theodosius hem een beslissende nederlaag toe (388). De bewoners van Thessalonike, die bij een oproer een van zijn bevelhebbers vermoord hadden, strafte hij op gruwelijke wijze (390). In 394 trok hij op tegen Arbogastes, die waarschijnlijk Valentinianus II had laten vermoorden om Eugenius tot keizer van het W. te verheffen. Zij werden bij Aquileja verslagen. Zo werd het Rijk voor de laatste maal onder één scepter verenigd. Verder onderdrukte Theodosius de Arianen en bestreed het heidendom, waarom hij in 381 op het concilie te Constantinopel de geloofsbelijdenis van Nicaea uitsluitend geldig liet verklaren en in 392 de heidense eredienst door een edict verbood. Na zijn dood werd het rijk onder zijn beide zoons Arcadius en Honorius verdeeld.Lit.: E. Stein, Gesch. des spatröm. Reiches (1928), I, hfdst. 4.
THEODOSIUS II
de Jongere, Romeins keizer (io Apr. 401 - 28 Juli 450 n. Chr.; regeerde 408-450), zoon van Arcadius, volgde als zevenjarig kind zijn vader als keizer van het Oostromeinse rijk op onder voogdij van Anthemius. Toen deze in 414 gestorven was, werd Pulcheria, de vrome zuster van Theodosius, tot Augusta verheven, die, ook nadat de keizer volwassen geworden was, in feite de heerschappij bleef voeren. In 421 huwde Theodosius met Athenaïs, als Christin Eudokia genoemd, die Pulcheria van haar invloed beroofde. Tijdens Theodosius’ regering werd strijd gevoerd met de Perzen, waarmee in 422 vrede gesloten werd. De Hunnen, onder Attila, vielen herhaaldelijk zijn land binnen. In 447 verkregen zij een gebied ten Z. van de Donau. Naar Theodosius werd de Codex Theodosianus genoemd, die in 438 het licht zag. Hij stichtte verder in Constantinopel een universiteit.Heftige godsdiensttwisten vonden onder zijn bewind plaats. Hij werd opgevolgd door Pulcheria.
Lit.: E. Stein, Gesch. d. spatröm. Reiches (1928), dl I, hfdst. 8.
