Italiaan van geboorte, was Camaldulenser monnik en professor in de theologie in het klooster S. Felice te Bologna.
Hij leefde in het midden van de 12de eeuw; zijn geboortedatum is onbekend, evenals verdere bijzonderheden over zijn leven. Hij is gestorven ca 1159, in ieder geval vóór het derde Concilie van het Lateraan in 1179.Gratianus is de samensteller van het zgn. Decretum Gratiani, een logische samenvatting van heel het canonieke recht, volgens de oudste getuigenissen door hemzelf genoemd Concordia discordantium canonum, maar reeds in de 12de eeuw door de Decretalisten Decreta, Liber Decretorum of Corpus Canonum genoemd en van de 13de eeuw af eenvoudigweg met de naam Decretum Gratiani aangeduid.
Dit werk, dat de vrucht was van zijn lessen in het canonieke recht te Bologna, voltooide hij ca 1140 en wel na het tweede Concilie van het Lateraan (1139), waarvan hij de canones in zijn werk opneemt, en vóór 1150, toen Petrus Lombardus er reeds gebruik van maakte. Het doel van zijn werk was niet slechts een volledige verzameling te geven van al de kerkelijke wetten, die tot nu toe over vele collecties verspreid waren, maar ook een wetenschappelijk werk te maken, waarin hij in al dat materiaal van documenten en canones een zekere orde schiep en waarin hij tevens met behulp van bepaalde regels tegenstrijdige teksten met elkaar in overeenstemming trachtte te brengen. Aldus wilde hij voor universiteit en rechtspraak een theoretisch en practisch goede handleiding geven van het canonieke recht. Ofschoon het Decretum Gratiani dan ook slechts een private en niet authentieke collectie was en dat steeds is gebleven, toch heeft het een zeer grote invloed gehad op de ontwikkeling van het kerkelijk recht als wetenschap.
Al heel spoedig werd het overal als handboek gebruikt en aldus werd het het uitgangspunt van een nieuwe bloei van het canonieke recht, zodat Gratianus wel de Vader van het canonieke recht wordt genoemd. Het Decretum Gratiani is dan ook als eerste deel in het Corpus Iuris Canonici opgenomen. Vergeleken met de vroegere collecties was het werk van Gratianus ook inderdaad een vooruitgang, ofschoon het ook zijn gebreken had en wel vooral op het gebied van methode en critisch onderzoek.
De verschillende verdelingen van het werk zijn formeel niet steeds van Gratianus. Verder werden er later behalve de „Auctoritates” die hij zelf aanhaalt, nog andere aan toegevoegd, die eerst op de rand werden geschreven, maar later in de tekst zijn opgenomen. Deze toevoegingen worden Paleae genoemd, volgens sommigen naar Paucapalea, een leerling van Gratianus, de eerste die ze in aanzienlijk aantal aan het werk toevoegde.
Bibl.: Tekst van Deer. Grat.: ed. Friedberg (Leipzig 18791881, nieuwe ed. 1922 en 1928).
Lit.: I. Zeiger, Historia Iuris Canonici, vol. I (Roma 1939); Coronata, Ius Publicum Ecclesiasticum (Taurin 1936); Cavigioli, Manuale di diritto canonico (Taurin 1939); Cocchi, Commentarium in God. I.
Can., vol. I (ibid. 1931); Si pos, Enchiridion I. Can. (Pècs 1936); Chelodi-Ciprotti, Ius Canonicum de Personis (Vicenza 1942) enz.
