(oud: kerkenboek) is bij de Rooms Katholieken een boek voor persoonlijke devotie; bij de Protestanten echter is het het boek, dat de kerkganger gebruikt bij de eredienst en dat dus de handelingen der Kerk, d.i. van liturg en gemeenteleden, bevat.
Het oudste Nederlandse Protestantse kerkboek berust op de liturgie, in gebruik bij de vluchtelingengemeente te Londen (1550) door Joh. a Lasco — in kortere vorm door Marten Micron — en voor een groter deel op die der vluchtelingengemeente te Frankenthal, ontleend aan de kerkorde van de Palts (1563) In 1566 verscheen zy in één boek met de Nederlandse Psalmberijming door Petrus Dathenus en diens vertaling van de Heidelbergse Catechismus. Drie formulieren werden er in 1586 (en iets later) aan toegevoegd, en deze eerste meer complete liturgie verscheen — niet met de Psalmen, maar achter een Bijbel — in 1590. De Nationale Synode van 1618-’19 completeerde haar maar liet na, een officiële of authentieke tekst van het geheel te bezorgen. De eerste Psalmberijming is door die van Marnix van St Aldegonde (1591) niet verdrongen kunnen worden, doch eindelijk in 1773 door een nieuwe, door een kerkelijke commissie, die de Staten-Generaal bijeengeroepen hadden, gekozen uit werk van verschillende handen vervangen. De Evangelische Gezangen (193 no’s) zijn op meer zuiver kerkelijke wijze bijeengebracht en in 1807 ingevoerd, door de Vervolgbundel in 1869 aangevuld. De Gereformeerde Kerken hebben de vanouds zgn. Enige Gezangen tot een 29-tal uitgebreid in 1933. De Ned. Hervormde Kerk heeft een nieuwe Gezangenbundel ingevoerd in 1938. Nadat reeds jaren lang de berijming der Psalmen een taalkundig en musicologisch probleem geweest is, hebben de Gereformeerde Kerken in 1950 een nieuwe, door ds H. Hasper bewerkte berijming aanvaard, terwijl de Ned. Hervormde Kerk nog over de meest wenselijke wijze, hoe een nieuwe tot stand te brengen, delibereert. Ook de vaststelling van de tekst der belijdenisgeschriften en der liturgie maakt bij de Generale Synode thans een punt van overweging uit; de Gereformeerde Kerken hebben de tekst in 1933 herzien. Een in vele opzichten nieuw kerkboek wordt ontworpen, dat art. XIII der Kerkorde van 1950 beschrijft. Met name het ,,dienstboek” daarin zal een grote vernieuwing omvatten, vrucht der liturgische beweging. Het bevat voor het eerst volledig wat ook buiten de eigenlijke eredienst behoort tot het kerkelijk leven. In het kerkboek kan men soms de gehele Bijbel of alleen het Nieuwe Testament vinden; men kan even goed verdedigen, dat deze niet bepaald onder het begrip kerkboek vallen. De Remonstrantse Broederschap, de Algemene Doopsgezinde Sociëteit en de Nederlandse Protestanten Bond hebben sedert eind 1943 een gemeenschappelijke liederenbundel, door bepaalde toevoegingen tot onderscheiden kerkboeken gemaakt.— De Reformatorische Kerken buiten Nederland hebben van den beginne aan meer aandacht aan het kerkboek besteed. In het Lutheranisme zijn de Formula missae en het Taufbüchlein (1523) van Luther het begin, dat zich voortzet in de ,,Agenden” der landskerken en de verschillende gezangboeken over de gehele Lutherse wereld. In de kerk van Engeland het Book of Common Prayer (eerste vorm 1549), tijdelijk verdrongen door het Puriteinse Directory for Public Worship (1645-1662), waarnaast afzonderlijk de Hymns; varianten komen voor in de andere kerken, die tot de Anglican Communion behoren. De Kerk van Schotland bezit sedert 1940 haar nieuwe Book of Common Order. De oudste Gereformeerde kerkboeken wortelen in Straatsburg en Genève. Het is niet gewenst de boeken met aantekeningen van het kerkelijk bestuur (notulen, registers) of beheer (administratie) ook kerkboeken te noemen, zoals oudtijds wel is geschied; men betitele deze elk met hun eigen naam.
PROF. DR J. N. BAKHUIZEN VAN DEN BRINK
Lit.: H. H. Barger, Ons Kerkboek (1907); J. H. Gunning JHzn, De Gezangenkwestie in de N.H. Kerk (1910); A. W. Bronsveld, De Evangelische gezangen (1917); F. Niebergall, Der evangelische Gottesdienst im Wandel der Zeiten (1925); P. Biesterveld-T. Hoekstra, Het Geref. Kerkboek (21931); Stanley Morison, English Prayer Books (1949).
