Encyclopedie van Friesland

Prof. Dr. J.H. Brouwer (1958)

Gepubliceerd op 22-01-2020

FRIESLAND

betekenis & definitie

Ned. provincie. Het wapen van Frl. met twee gaande leeuwen en zeven blokken herinnert, evenals de vlag met zeven bladen van de waterlelie (Fr.: pompeblêdden), aan de M.E., de tijd van de zeven Fr. zeelanden.

Westerlauwers Frl., een naam die gebezigd wordt om verwarring met het Noordhollandse Westfrl. en het Duitse Oost- en Noordfrl. te voorkomen, is een zeeprovincie met een oppervlakte van ruim 3200 km2. Het bestaat uit 1575 km2 jonge zeeklei, 980 km2 zand, 494 km2 veen en 190 km2 duin en wordt door een zeewering van 324 km (de Waddeneilanden meegeteld) beschermd, terwijl de landgrens 122,5 Lm is.

Frl. grenst aan Noordzee, Waddenzee, IJselmeer, Noordoostpolder, Overijsel, Drente en Groningen (zie Grenzen). Het gewest lag lang geïsoleerd, tot in de 18de eeuw meer op de zee (Mare Frisicum) dan op het land georiënteerd.

De 19de eeuw en vooral de 20ste (zie Afsluitdijk) hebben hierin verandering gebracht.Wat de opp. betreft staat Frl. op de vierde plaats in de rij der elf Ned. provincies (na Gelderland, Noordbrabant en Overijsel); wat de bevolking betreft komt dit agrarisch gewest echter op de achtste plaats (vóór Groningen, Drente, Zeeland).

Een overzicht van de bevolkingsgroei wijst uit dat er de laatste jaren geen noemenswaardige toeneming is (zie Bevolkingsverloop):

1714 1744 2796 1848 1860 1880
129243 135133 161513 245 784 274 428 331515
1900 1920 1940 1955 1958
342 274 382876 427768 470348 4 71033

Van deze 471 033 inwoners spreken velen thuis de Fr. taal. Het aantal is geringer dan men gewoonlijk denkt en wordt begroot op 250 à 300 000. Een onderzoek bij ruim 60 000 schoolkinderen in 1956 wees uit dat 66,75 pct. Friestalig was, 10,94 pct. Hollands en 31,21 pct. een dialect sprak, waarbij er rekening mee moet worden gehouden dat sommige kinderen tot verschillende groepen behoren.

In verschillende steden wordt Hollands, of Stadsfries gesproken. Verder zijn er enclaves in Het Bildt, de Stellingwerven, op de eilanden en bij Kollum. De Fr. taal kent ook verschillende dialecten. De kaart wijst uit dat in verreweg het grootste deel van Frl. Fries gesproken wordt. De steden maken het percentage betrekkelijk laag (Lwd. 18 pct.!).

De verdeling naar godsdienst (in pct. van 1899 en 1947) is als volgt:

Ned.herv. geref. r.k. geen godsd. overige gezindten

1899
1947 60,2 19,7 7,3 6,8 39,7 24,4 7,3 23,4 5,8
5,2

De politieke verhoudingen waren in 1954 (verkiezing voor de Prov. Staten) aldus:

P.v.d.A. A.R.P. C.H.U. V.V.D. K.V.P. C.P.N. overige

partijen

37,2 23 17,4 8,5 6,9 3,4 3,6

De Prov. Staten bestonden van 1954-58 uit: 21 P.v.d.A.-, 9 C.H.U.-, 4 V.V.D.-, 3 K.V.P.-leden en 1 C.P.N.-lid. , 12 A.R.-, De Fr. grond is grotendeels in cultuur gebracht. De percentages zijn als volgt: cultuurgrond: 78,2; woeste grond: 8,7; meren en kanalen: 6,2; steden, dorpen en wegen: 4,7; bos: 1,7; dijken: 0,2; riet en biezen: 0,1.

Het blijkt dat in Frl. de veeteelt van groot belang is. Lwd. bezit een standbeeld van een Fr. stamboekkoe (zie Rundveestamboek, Ús Mem).

De cijfers van de veestapel uit hetzelfde jaar waren:

waarvan melkrunderen totaal en kalfkoeien paarden varkens schapen kleiweidestreek 100225 56955 4495 7 029 27149 veenweidestreek 88973 50644 4559 7177 13789 eilanden 6384 2 660 476 211 2291 de Wouden I9I393 106866 12767 40 937 15 343 kleibouws treek 73 793 40489 5476 5658 30317 Friesland 460 768 257614 27773 61012 88889 Frl. telt niet meer ‘elf en dertig’ gemeenten. Er zijn nu 44 gemeenten, doordat Schoterland en Engwirden verdwenen en door Heerenveen werden vervangen en Terschelling en Vlieland erbij kwamen. Bovendien moeten Ameland en Schiermonnikoog worden meegeteld (zie Indeling). De 44 gemeenten met de hoofdplaats zijn, in alfabetische volgorde:

Achtkarspelen (Buitenpost) Ameland (Nes)

Baarderadeel (Mantgum) Barradeel (Sexbierum)

Het Bildt (St.-Anna Parochie)

Bolsward Dantumadeel (Murmerwoude) Dokkum Doniawerstal (Langweer) Ferwerderadeel (Ferwerd) Franeker Franekeradeel (Franeker) Gaasterland (Balk)

Harlingen Haskerland (Joure)

Heerenveen Hemelumer Oldeferd (Koudum) Hennaarderadeel (Wommels) Hindeloopen Idaarderadeel (Grouw) Kollumerland en Nieuw Kruisland (Kollum)

Leeuwarden Leeuwarderadeel (Stiens, gemeentehuis Huizum)

Lemsterland (Lemmer) Menaldumadeel (Menaldum) Oostdongeradeel (Metslawier) Ooststellingwerf (Oosterwolde)

Opsterland (Beetsterzwaag) Rauwerderhem (Rauwerd) Schiermonnikoog Sloten Smallingerland (Drachten)

Sneek Staveren Terschelling (Westerschelling) Tietjerksteradeel (Bergum) Utingeradeel (Akkrum) Vlieland Westdongeradeel (Ternaard)

Weststellingwerf (Wolvega)

Wonseradeel (Witmarsum) Workum Wymbritseradeel (Sneek) Ijlst Buiten de provincie is Frl. vooral bekend door de bijzondere taal, door afwijkende zeden en gewoonten, typische trekken van het volkskarakter, door een sterke drang tot decentralisatie. De Elfstedentocht 's winters, het zeilen op de meren en het badleven op de Waddeneilanden 's zomers lokken talloze toeristen. De monumenten van stad en land worden vaak bezichtigd. De rust van het landschap bekoort velen. Fr. vee en Fr. pootaardappelen zijn overal ter wereld bekend. De Fr.

Beweging vecht voor het behoud van de eigen cultuur. Terwijl men elders vaak denkt dat de Friezen zich graag te buiten gaan in het roepen van ‘Fryslân boppe’ (= Frl. boven), weet de Fries dat de woorden van het volkslied, die spreken van ‘it béste lén fan de ierde’ (het beste land ter wereld), enkel bedoeld zijn als een aansporing te blijven waken voor ‘aldfaers erf’ (= voorouders’ erfschap), dat door de macht van het water in voortdurend gevaar verkeert en waarop vreemde cultuurinvloeden hun vervlakkende werking doen gelden. Zie verder de artikelen in het compendium en Apocriefe geschiedschrijving, Geschiedschrijving, Groot-Friesland, Groot-Friese congressen, Nationalisme, Regionalisme, Vrijheid. K., J.J.

FRIESLAND buiten Friesland. Dat Frl. groter is geweest dan nu, is bekend (zie Groot-Friesland). Wij weten van de handel, die Friezen tot in de Oostzee, naar Parijs en Engeland bracht. De Noordzee heette eenmaal Mare frisicum (Fr. zee). Het is daarom te verwachten, dat er buiten Frl. herinneringen aan de Friezen voortleven.

Dit geldt het sterkst voor Nederland, waar verschillende plaatsnamen de stamnaam bewaren. Groningen, als Oudfr. gebied, staat uiteraard niet voorop (vgl. echter Friescheloo bij Bellingwolde). In Drente vinden wij Vries, de Vrieslanden (Z.O. van Armen), Vriezenblok (Hoogeveen), het Friesen (bij Roswinkel). Op de grens van Frl. en Overijsel in de 16de eeuw Vresenbroeck, in Overijsel: Friezenveen, Vrieswijk (bij Diepenveen) en Vriezenberg (Markelo). Verder in Nederland: Friesche Veld (N.O. Harskamp), Vreeswijk (Utrecht), Vriezekoop (Leimuiden, Z.-Holland), Friezenwijk (Heukelom), Friezenhoopsche Tocht (Wassenaar), Vriesvoort (Duizel, N.-Brabant).

Ook buiten Nederland komen er plaatsnamen voor met ‘Fries’. Allereerst denken wij dan aan N.W.-Duitsland, Oostfrl. met aangrenzende gebieden. Wij vinden Vresenkotten (Emsland), Friesoythe (Sagelterland). In N.-Thüringen: Frisonefeld, Fresenburg, Frisenhorn, Friesdorf; in de Elzas: Friesen en Friesenheim. De laatste namen herinneren aan kolonisaties zoals ook elders in Duitsland plaatsvonden. Ook Engeland bewaart namen, die aan de Fr. stam herinneren.

Sommige zijn oeroud, uit ca. 1000, bijv. Friesthorpe (Lincolnshire), Freston en Friston (SufEolk), Frisby (Leicestershire). In de 16de eeuw werd een baai in Bretagne ‘de Friese baey’ genoemd. Een systematisch onderzoek kan nog veel meer aan het licht brengen dan tot nu bekend is. Waar ‘Fries’ in Eng. plaatsnamen lijkt voor te komen, kan ook sprake zijn van de voornaam of van een woord, dat ‘brem’ betekent. Overigens moet men niet enkel op de stamnaam letten, maar ook op namen van Friezen of op Fr. woorden. zie Amerika, Berner Oberland. Zie: J.

F. Bense, Anglo-Dutch. relations (The Hague 1925); E. Ekwall, Concise Oxford dictionary of English placenames (Oxford 31940); K. Hald, Danes and Frisians in Lincolnshire; Troisième congrès international de toponymie et d’anthroponymie, dl. in (Louvain 1951), 627-632.