Utrechtse gemeente, groot 5001 ha, met (1953) 46 315 inw., van wie (1947) 67 pct Prot., 17,5 pct R.K. en 15,5 pct andersdenkenden, ligt voor het grootste gedeelte op pleistocene zandbodem en voor het overige op rivierklei (Kromme Rijn), ca 10 km ten O. van de stad Utrecht, waarmede het door vele zeer frequente buslijnen is verbonden. Daarnaast is er nog het station Driebergen-Zeist aan de lijn Utrecht - Arnhem en het station Den Dolder aan de lijn Utrecht - Amersfoort en Utrecht - Baarn - Amsterdam.
Aan de N. en O. zijde van Zeist strekt zich het vermaarde Zeisterbos met hertenkamp (gemeente-eigendom, groot 198 ha) uit. Mogelijkheden tot recreatie bieden eveneens de bosrijke omgeving van de buurtschappen Austerlitz, Bosch en Duin, Den Dolder en Huis ter Heide, waarbij gelegen het gemeentelijk bos- en natuurpark „De Pan” (ca 100 ha). Er is een openluchttheater, gelegen in het openbare Slotpark.Als vacantieoord oefent Zeist een aantrekkingskracht uit welke meermalen vestiging tot gevolg heeft. Naast de betekenis, die Zeist als woongemeente heeft, neemt ook de industrie een belangrijke plaats in (goud- en zilverwerken, pharmaceutische producten, optische instrumenten, electrische apparaten, plaatmetaal, orgelpijpen, houtbewerking en kunstnijverheid). Ook zijn er nog enige bloem- en boomkwekerijen van betekenis.
Van het dorp Seyst wordt voor het eerst in 838 gewag gemaakt. In 1677 werd door de Staten van Utrecht het verzoek van Willem van Nassau, Heer van Odijk en Kortgene ingewilligd, op de fundamenten van een oud kasteel het tegenwoordige Slot van Zeist te bouwen. De aanleg van de Slotlaan is van beslissende betekenis geweest voor de ontwikkeling van de kern van de gemeente. De Ned. Hervormde Kerk werd in 1841 herbouwd op dezelfde plaats waar de vorige in 1180, onder de regering van bisschop Boudewijn moet zijn gesticht. Het Gemeentehuis, dat in Renaissance-stijl werd gebouwd in 1908, is aan het bekende „Rond” gelegen, aan de kruising van voornoemde Slotlaan en de rijksstraatweg Utrecht - Arnhem.
Behalve Het Slot zijn van grote historische betekenis de aan de oprijlaan naar Het Slot (Nassaulaan) gelegen Broeder- en Zusterpleinen der Evangelische Broedergemeente. Deze kerkelijke gemeente werd onder de naam van Hermhutters door de Graaf von Zinzendorf in 1746 alhier gevestigd en drukt nog steeds een stempel op het geestelijk leven te Zeist. De fraaie 18de-eeuwse herenhuizen, waaruit de pleinen bestaan, zijn merendeels in zeer goede staat. Men vindt er naast zakelijke instellingen, die met de Evangelische Broedergemeente verweven zijn, ook het centrum van de Surinamezending met museum. In Den Dolder is een grote inrichting voor geesteszieken.
Lit.: R. Mulder, De gemeente Z., een econ. en sociaal-geogr. studie (Rotterdam 1943).
