noemt men de oorlogen, die de landen van Zuid- en Oost-Europa gedurende de Nieuwe Geschiedenis tegen de Osmaanse Turken gevoerd hebben.
Eerste Turkse Oorlog van het Huis Oostenrijk en Venetië tegen de Osmanen (16de eeuw) begon met de verovering van Belgrado (1521) en de verplettering van het leger van Lodewijk II van Hongarije door sultan Suleiman de Grote bij Mohacs in 1526. In 1529 belegerden de Turken tevergeefs Wenen. Slechts een smalle strook van Hongarije bleef Habsburgs bezit. Afgezien van korte wapenstilstanden in 1547, 1568 en 1584 bleef de strijd doorwoeden tot de Vrede van ZsitvaTorok (11 Nov. 1606), die de bestaande machtsverhoudingen in Hongarije bevestigde. Venetië had van al zijn bezittingen in de Griekse wereld in het begin van de 16de eeuw slechts de Ionische eilanden, Kreta en Cyprus behouden. Het laatste verloor het in 1571. Nu wist de paus Genua en Spanje met Venetië tot een „Heilige Liga” te verbinden, die de schitterende overwinning bij Lepanto op de verenigde zeevloten der Mohammedanen bevocht. Maar gevolgen had dit succes niet, doordat Venetië in 1573 een afzonderlijke vrede met de Porte sloot.
Tweede Turkse Oorlog van Venetië en Oostenrijk (1645-1671) ging over Kreta, dat ondanks aanvankelijke successen der Venetianen verloren ging, en over Zevenburgen, waar troontwisten uitgebroken waren (1663). Ondanks een mooie overwinning aan de Raab sloot de keizer reeds in het volgende jaar vrede om de handen vrij te hebben tegen Lodewijk XIV.
Turkse Oorlog van Polen (1672-1678) ging over de Oekraïne, waar de Kozakken de Porte te hulp geroepen hadden tegen de Poolse adel, en over Podolië. Hij eindigde ongunstig voor Polen.
Derde of grote Turkse Oorlog van Oostenrijk, Polen, Venetië en Rusland (1683-1699) begon met een opstand in Noord- (Oostenrijks) Hongarije onder graaf Thökölyi, die door de Turken ondersteund werd. Weer belegerden de laatsten Wenen, maar werden door Duitsers en Polen onder Jan Sobieski beslissend geslagen. Nu heroverden hertog Karel van Lotharingen en prins Eugenius van Savoye Hongarije, Zevenburgen en een deel van Slavonië, terwijl de paus weer een „Heilige Liga” tot stand bracht, waarvan ook Venetië deel uitmaakte (1684). In 1686 sloot ook Rusland zich bij de bondgenoten aan en Peter de Grote veroverde Azow (i6g6). De Vrede van Karlowitz (26 Jan. 1699) gaf aan Rusland Azow, aan Polen Podolië en een deel van de Oekraïne, aan Oostenrijk Zevenburgen, Hongarije behalve het Banaat van Temesvar en een deel van Slavonië en aan Venetië Morea.
Tweede Turkse Oorlog van Rusland (1710— 1711) begon op aanstoken van Karel XII van Zweden, die zijn heul bij de Turken gezocht had (z Noordse oorlog) en leidde tot het weder afstaan van Azow aan de sultan.
Vierde Turkse Oorlog van Oostenrijk en Venetië (1714-1718) begon met de herovering van Morea door de Turken. In 1716 kwam keizer Karel VI de Venetianen te hulp en veroverde het Banaat, de noordelijke delen van Bosnië en Servië, benevens West-Walachije. De Vrede van Passarowitz (21 Juli 1718) stond genoemde landen aan Oostenrijk en een aantal Dalmatische havensteden aan Venetië af.
Turkse Oorlog van Oostenrijk en Rusland (1736-1739) begon met de herovering van Azow door de Russen. Keizer Karel VI verloor echter al zijn verwervingen van 1718 weer, behalve het Banaat van Temesvar (Vrede van Belgrado, 18 Sept. 1739).
Vierde Turkse Oorlog van Rusland (17681774) begon met de verovering van Moldavië door de legers van Catharina II en vernietiging door graaf Alexej Orlow van de Turkse marine bij Tsjesme tegenover het eiland Chios (27 Sept. 1770). De Vrede van Koetsjoek Kainardji (21 Juli 1774) stelde Rusland in het bezit van het land tussen Dnjepr en Boeg. De Krim zou onafhankelijk zijn.
Vijfde Turkse Oorlog van Rusland (1788-1792) begon met de annexatie van de Krim door Catharina II. De Oostenrijkse keizer Jozef II sloot zich bij de Russische keizerin aan. De Russen veroverden de landen ten N. van de Zwarte Zee, de Oostenrijkers Belgrado en West-Walachije, de Russen en Oostenrijkers samen Moldavië. Na de dood van Jozef II sloot zijn opvolger Leopold II echter een afzonderlijke vrede, waarna Catharina weldra ook de wapens moest neerleggen: Vrede van Jassy (9 Jan. 1792), waarbij de streek tussen Boeg en Dnjestr Russisch werd.
Zesde Turkse Oorlog van Rusland (18061812) begon met een ondersteuningsexpeditie van keizer Alexander I voor de Serviërs, die tegen de Porte opgestaan waren. Oostenrijk was tijdelijk machteloos door de overwinningen van Napoleon I in de Derde Coalitieoorlog. De Russen bezetten Bessarabië, Moldavië, de Donaumond en een deel van Walachije. Maar deze successen waren kwestieus bij de onzekere toestanden in de rest van Europa. Toen Napoleons tocht naar Rusland begon, sloot Alexander de Vrede van Boekarest (28 Mei 1812), waarbij hij de Roemeense vorstendommen teruggaf, Bessarabië behield en de belofte verkreeg, dat Servië autonomie zou hebben.
Zevende Turkse Oorlog van Rusland (1828-1829) brak uit ten gevolge van de Griekse opstand. Nadat de Fransen en Engelsen de Egyptisch-Turkse marine vernietigd hadden bij Navarino, veroverden de Russen Moldavië en Walachije, trokken de Donau over en hun veldheer Dibitsj overschreed zelfs het Balkangebergte en dwong Adrianopel tot capitulatie. Bij de Vrede van Adrianopel (14 Sept. 1829) breidde Rusland zijn gebied ten O. van de Zwarte Zee uit, verkreeg het de riviereilanden aan de Donaumond en verwierf het het protectoraat over Roemenië. Griekenland werd autonoom.
Achtste Turkse Oorlog van Rusland (1853-1856)
Z Krimoorlog.
Negende Turkse Oorlog van Rusland (1877-1878) brak uit ten gevolge van de Christenopstanden in Bosnië, waardoor ook Servië en Montenegro de strijd reeds begonnen waren, en vooral in Bulgarije. Weer trokken de Russen de Balkan over, maar wisten slechts met behulp van de Roemenen het sterke en goed verdedigde Plewna in te nemen. In Kaukasië werd Kars stormenderhand genomen. Toen ook Adrianopel gecapituleerd had, werd de Vrede van San Stefano (3 Mrt 1878) gesloten. Er kwam een Groot-Bulgaars rijk tot stand, dat zowel aan de Zwarte als aan de Aegeïsche Zee zou grenzen, maar feitelijk een Russische vazalstaat zou wezen. Rusland behield Kars. De mogendheden echter brachten nogal wat wijzigingen in dit vredesverdrag (z Bulgarije, geschiedenis en Berlijns Congres).
Turkse Oorlog van Italië (1911-1912)
z Tripolitaanse oorlog.
Turkse Oorlog der Balkanstaten (1912-1913)
z Balkanoorlogen.
Turkse Oorlog der Triple Entente (1914-1918)
z Turkije en Wereldoorlog I.
DR J. S. BARTSTRA
Lit.: L. Kupelwieser, Die Kämpfe Oesterreichs mit d. Osmanen 1526-1537 (1899); Reinhold Lorenz, Türkenjahr 1683. Das Reich im Kampf um d. Ostraum (1934); H. Ubersberger, Russlands Orientpolitik i. d. letzten zwei Jahrh. (dl I 1913); Ravenni, La guerra russo-turca 1877/1878 (1929).
