naam van twee koningen van POLEN.
Stanislaus I Leszczyhski (Lwów 20 Oct. 1677 -Nancy 23 Febr. 1766) was eerst woiwode van Poznah (Posen) en werd in 1704 door toedoen van Karel XII van Zweden, die in de Grote Noordse Oorlog koning Augustus II verjaagd had, tot koning van Polen gekozen. Na Karels nederlaag bij Poltawa in 1709 moest Stanislaus vluchten en herwon Augustus de Poolse kroon. Stanislaus leefde sindsdien in de Elzas; in 1725 huwde zijn dochter Maria met de Franse koning Lodewijk XV. Na de dood van Augustus II in 1733 kozen de Poolse edelen in grote meerderheid Stanislaus Leszczynski tot opvolger, tegen de wens van Oostenrijk en Rusland. Een Russisch leger verjoeg hem uit Warschau. Nu greep Frankrijk in (Poolse successie-oorlog, 1733-1735) en bracht Oostenrijk nederlagen in Duitsland en Italië toe, maar Stanislaus, die in Dantzig zat, kreeg geen effectieve hulp en moest naar Pruisen vluchten. Bij de voorlopige vrede van Wenen (1735) erkende Frankrijk Augustus III, de zoon van Augustus II, als koning van Polen; Stanislaus Leszczyriski kreeg het hertogdom Lotharingen, welks hertog Frans naar Toscane verhuisde en weldra huwde met Maria Theresia van Oostenrijk. Lotharingen zou na Stanislaus’ dood aan Frankrijk komen. In Lotharingen heeft Stanislaus de hoofdstad Nancy laten verfraaien.
Bibl.: S’ geschriften verzam. als: Oeuvres du philosophe bienfaisant (4 dln, 1765» n. ed. 1850).
Stanislaus II Augustus Poniatowski
laatste koning van Polen (Wolczyn 17 Jan. 1732 St Petersburg 12 Febr. 1798), had als gezant van Polen in St Petersburg een liefdesbetrekking gehad tot grootvorstin Catharina (weldra Catharina II) en genoot dan ook bij de koningskeuze in 1764 haar (en Pruisens) steun. Hij was zeer ontwikkeld en onder hem beleefde Polen een literaire renaissance, maar de afhankelijkheidsverhouding tot Rusland maakte Stanislaus’ positie moeilijk, al was hij niet zo volgzaam als Catharina had gehoopt. Een krachtige figuur was hij niet en hij kon de grote invloed van de Russische gezant Repnin evenmin verhinderen als de eerste Poolse deling (z Polen, geschiedenis). Stanislaus II werkte mede aan de constitutionele hervorming van 1791, maar liet zich door de confederatie van Targowica (waarachter Rusland zat) intimideren. Toen volgde de tweede deling, en ook bij het nationale Poolse verzet onder Kosciuszko, dat aan de derde deling voorafging, speelde Stanislaus geen leidende rol. Na de nederlaag bij Maciejowice werd hij gevangen genomen en in 1795 moest hij bewilligen in de derde deling en in zijn afstand. Paul I haalde hem na Catharina’s dood naar St Petersburg.
PROF. DR TH. J. G. LOCHER
Bibl.: Mémoires (St Petersburg 1914).
Lit.: N. Ba in, The Last King of Poland and his Contemporaries (London 1919); O. Forst-Battaglia, S.-A.P. und der Ausgang des alten Polenstaates (Berlin 1927); J. P. Palewski, S.-A.P. demierroi de Palogne (Paris 1946); J. Fabre, S.-A. P. et l’Europe des lumières, diss. Paris (1952).
