(saliva) noemt men het mengsel van de in de mondholte uitgescheiden secretieproducten der speekselklieren. Het is een licht alkalische vloeistof, die grotendeels uit water bestaat, waarin enzymen en andere stoffen zijn opgelost.
De functies van het speeksel zijn vele: het bevat twee koolhydraatsplitsende fermenten, ptyaline en amylase, die zetmeelmoleculen afbreken tot kleinere delen; het draagt er toe bij het voedsel tot een kneedbare massa te maken, hetgeen een voorwaarde is voor normaal slikken; het lost voedingsbestanddelen op, zodat de smaak er van kan worden waargenomen; het werkt licht antiseptisch door de aanwezigheid van rhodaankalium; door de constante afscheiding van speeksel worden etensresten tussen de tanden verwijderd; het houdt mond en slijmvliezen vochtig. Bepaalde stoffen worden in het speeksel uitgescheiden: kwik en lood, ureum bij nierinsufficiëntie (zie nieren, nierziekten) en virus bij hondsdolheid.Speekselklieren zijn de drie paar klieren bij de mens, die het speeksel afscheiden. Men onderscheidt de oorspeekselklier (glandula parotis), de onderkaakspeekselklier (gl. submaxillaris) en de ondertongspeekselklier (gl. sublingualis). Verder nemen aan de speekselvorming deel een aantal kleine slijmklieren in de wand van de mondholte. De oorspeekselklieren liggen ter weerszijden van het hoofd vóór het oor op de kauwspieren. Onder de oorschelp dringen zij dieper achter de onderkaak door. De uitvoergang (ductus parotideus Stenonis) verloopt ca 1 cm onder de jukboog en mondt uit naast de kroon van de tweede bovenste kies in de mondholte.
De onderkaakspeekselklieren liggen onder de rand van de onderkaak; hun uitvoergangen (ducti submaxillares) monden uit dicht naast elkaar in de mondbodem naast de tongriem. De ondertongspeekselklieren zijn langgerekt van vorm en hebben talrijke uitvoergangen.
De speekselklieren worden verzorgd door vezels van het autonome zenuwstelsel.
Onder normale omstandigheden geschiedt de speekselafscheiding reflectoir door prikkeling van de smaakvezels en gevoelszenuwen in de mond, zij wordt bevorderd door het kauwen. Aard en smaak van de stof bepalen de hoeveelheid speeksel, dat in de mond verschijnt. Ook kan het zien van of denken aan eten de speekselsecretie aanzetten (voorwaardelijke reflex). Normaal wordt ca 1½ liter speeksel per dag afgescheiden. Verhoogde afscheiding (speekselvloed = salivatie = ptyalismus = sialorrhoe) komt voor bij misselijkheid, zwangerschap, ontstekingen in de mond. Verminderde secretie door ontsteking der speekselklieren, door vochtgebrek of na gebruik van atropine, veroorzaakt een hinderlijk gevoel van droogte in de mond en bemoeilijkt het kauwen en slikken.
A. WESSELIUS-DE CASPARIS
