Heilige (gest. Maastricht 13 Mei, waarschijnlijk 384) is de enig bekende bisschop van Tongeren.
Hij wordt geïdentificeerd met de door Athanasius vermelde Sarbatios en met bisschop Aravatius, over wie Gregorius van Tours verhaalt. Als vurig bestrijder der Arianen ondertekende hij de tegen hen gerichte besluiten op de synode van Sardica (343) en trad hij ook op de synode van Rimini (359) als verdediger der orthodoxie op. Verder vervulde hij een politieke functie als gezant van de Gallische tegenkeizer Maxentius naar de in het Oosten verblijvende Romeinse keizer Constantius II. Na terugkeer in zijn bisdom kwam het volk in verzet tegen zijn strenge maatregelen ter bestrijding van het daar heersende zedenbederf, zodat hij de wijk naar Maastricht moest nemen.Volgens de legende zou Petrus hem op zijn reis naar Rome zijn verschenen en hem een zilveren sleutel hebben gegeven, die thans nog in de St Servaaskerk te Maastricht wordt bewaard. Zijn graf te Maastricht werd weldra een middelpunt van verering. Bisschop Monulphus bouwde er de St Servaaskerk boven. Zijn relieken, verborgen in een kostbaar schrijn, bekend als de zgn. noodkist, worden bij tijd en wijle door de stad rondgedragen. Zijn schedel is gevat in een zilveren borstbeeld. De kunst beeldt hem af met een overwonnen draak aan de voeten als symbool van het door hem bestreden Arianisme, met een boek in de hand als leraar, met de kromstaf als herder en met de bovengenoemde sleutel van Petrus.
Volgens een zeer oude legende zou Servatius een bloedverwant van Christus geweest zijn, nl. een achterkleinzoon van Ismeria, de zuster van Maria’s moeder Anna. Hierom komt hij bijna steeds voor onder de talrijke personen, die te zamen Christus’ en Maria’s bloedverwanten voorstellen, en die in de kunst de „Maagschap van Maria” of de „Maagschap van Anna” genoemd worden.
Lit.: B. Vlekke, St S., de eerste Nederl. bisschop in historie en legende, diss. Nijmegen (1935).
