is de uitvinding door Gutenberg of/en Coster, om de letters te vervaardigen, waarmede de letterzetter werkt (z boekdrukkunst en drukken). Aanvankelijk werd dit beroep uitgeoefend als nevenbranche van de drukkers, later ontstond het zelfstandig beroep van lettergieter.
Waarschijnlijk was Henric Pietersz. Lettersnider van Rotterdam ca 1500 in Nederland de eerste drukker-lettergieter, die zijn letters aan zijn collega’s leverde. Later komen in Nederland als lettergieters voor Gabriel Guyot te Middelburg (i58o/’8i), Thomas de Vechter te Leiden (1584-1602), Jan Theunisz te Leiden en Amsterdam (1602-1606/’08), Bartholomeus en Reinier Voskens (midden 17de eeuw), Christoffel van Dijck (1648 - ca 1671), de Wetsteins (1728-1743), de Enschedé’s (sinds 1743), de gebr. Ploos van Amstel (1752-1799), Jan Roman (1755-1767), Nicolaas Tetterode (sinds 1851). In onze tijd werken nog twee Nederlandse lettergieterijen: Joh. Enschedé en Zonen te Haarlem, Lettergieterij Amsterdam, v.h. N. Tetterode te Amsterdam.Bij het lettergieten onderscheidt men drie phasen:
1. het ontwerp en de werktekening van de letter;
2. de vervaardiging van de matrijs (gietvorm);
3. het eigenlijke gieten.
Aanvankelijk geheel handwerk, zijn de meeste handelingen thans mechanisch. De vervaardiging van de matrijs geschiedt door het afslaan van een met de hand gesneden patrijs, een stalen staafje met de letter in verhoogde vorm er op gesneden. Afgeslagen in een blokje koper, wordt na het justeren (precies nameten) het blokje gehard, waarna er letters in gegoten worden. Vroeger werd deze matrijs in een handgietapparaat bevestigd. De matrijs kan ook rechtstreeks vervaardigd worden door een pantografische boormachine. Van de oorspronkelijke werktekening maakt men fotografisch en langs galvanische weg een schablone. De taster van de boormachine volgt de lijnen van dit schablone en de boor geeft de gevolgde figuur weer in het blokje koper. De machine kan op het gewenste corps worden ingesteld. Ten slotte kan men van bestaande of gesneden loden letters langs galvanische weg een neerslag verkrijgen, welk dun plaatje wordt aangegoten tot een matrijs. De tekenaar kan niet volstaan met één tekening voor alle corpsen (z lettertypen). Het is nodig om voor sterke verkleining nieuwe tekeningen te vervaardigen.
Voor elke lettersoort zijn ca 120 lettertekeningen nodig. De matrijs wordt bevestigd in de compleetgietmachine, die werd uitgevonden in 1853 door de Engelsman Johnson. De eerste stap op de weg van de mechanisatie was gezet door David Bruce in 1838. In snel tempo verlaat de rij letters de gietmachine; corps na corps, serie na serie wordt gegoten. In een bepaalde aantal-verhouding worden de letters samengevoegd tot een minimum en in keurige pakken naar de drukkers verzonden.
De letterverhouding noemt men polis; de aantallen wisselen voor elke taal. Grotere leveranties gaan niet per minimum, doch per veelvoud van kilogrammen. Schrijfletters met overhangende halen vereisen nog een nabewerking met de hand. De letterspecie bestaat uit lood (62 pct), antimonium (32 pct) en tin (6 pct). Voor sterke letters soms een weinig koper. Bekende buitenlandse gieterijen zijn nog: Deberny et Peignot, Parijs; American Type Founders, V.S.; Stephenson Blake, Londen; Bauersche Giesserei, Frankfort; Stempel, Frankfort.
M. H. GROENENDAAL JR
Lit.: Ch. Enschedé, Fonderies de caractères et leur matériel dans les Pays-Bas du XVième au XIXième siècle (1908); H. Hörning, Das Schriftgewerbe der Gegenwart (1923); H. Whetton, Practical Printing and Binding (1946); A. H. G. Blankenstein, M. H. Groenendaal Jr e.a., De drukwerkopdracht, de lettergieter, de letterzetter, enz. (Amsterdam 1948, Algrafische serie no 1); G. W. O vink Honderd jaren lettergieterij te Amsterdam (Amsterdam 1951, Gedenkboek N.V. Lettergieterij Amsterdam v/h N. Tetterode, bevat stamboom der Ned. lettergieterij 1604-1837).
