cultisme of culteranisme noemt men het streven in de Spaanse literatuur der 17de eeuw om een dichterlijke taal te scheppen, die zich in elk opzicht onderscheidt van het proza. Wars van alles wat volks is, willen de cultistas slechts verstaanbaar zijn voor een selecte minderheid, een kleine schare van ingewijden.
Zij laten er zich op voorstaan, duister te zijn voor de gewone man. De dichter bekommert er zich niet in de eerste plaats om, of hij in staat is emoties te wekken. Wat hem vooral interesseert is zich een „hombre de ingenio” te tonen. Deze aristocratiserende tendenz in de Spaanse letterkunde werd ingeluid door Luis de Carrillo y Sotomayor (1583-1610) in zijn Libro de erudición poética (1607), maar de grote vertegenwoordiger van het culteranisme is toch Luis de Góngora y Argote, naar wie de nieuwe stijl ook gongorisme heet.
Góngora, die door zijn tijdgenoten als de meester van de Spaanse lyriek werd beschouwd en wiens Polifemo en Soledades als de grote werken van de nieuwe richting werden bewonderd en als klassieke teksten werden geannoteerd, voerde op grote schaal neologismen in zijn dichterlijke taal in, welke hij vnl. aan het Latijn ontleende. Vervolgens tastte hij de normale woordorde van de Spaanse volzin aan door zeer gewaagde hyperbata en maakte hij een buitensporig gebruik van de metaphoor, terwijl ook vele toespelingen op de mythologie der Ouden het verstaan van zijn verzen zeer bemoeilijken. Raakt het gongorisme dus vooral de vorm waarin de dichter zich uit, het conceptisme, een stroming die men eveneens bij Góngora naast het cultisme aantreft, vermeit zich vooral in het invoeren van geestige woordspelingen. Het gongorisme is een typisch barokverschijnsel, waarvan de kiemen echter reeds lang vóór de 17de eeuw in de Spaanse dichtkunst aan te wijzen zijn, bij Juan de Mena en Fernando de Herrera.Lope de Vega, Quevedo, Vélez de Guevara e.a. bestreden het gongorisme en staken de draak met de buitensporigheden van deze mode, maar dit neemt niet weg dat zij zelf nu en dan met hetzelfde euvel behept bleken, dat zij in anderen laakten. Het gongorisme was een verschijnsel des tijds. Ook buiten Spanje was sedert het einde van de 16de eeuw een geaffecteerde stijl in zwang gekomen: het euphuism in Engeland, het marinismo in Italië en de préciosité in Frankrijk. Had de 19de eeuw weinig waardering voor het gongorisme, in de laatste decennia is er allerwegen veel meer begrip gewekt voor het oeuvre van Góngora en de zijnen, vooral sinds 1927, het jaar waarin het derde eeuwgetij van de dood van de grote dichter te Madrid o.a. met de publicatie van enkele uitstekende studies werd herdacht.
Lit.: z Góngora..
