(Albert Auguste), Frans historicus en politicus (Beaurevoir, Aisne, 19 Nov. 1853 - Parijs 10 Apr. 1944), behoorde tot de generatie die haar sterkste jeugdindrukken van de oorlog van 1870-’71 had ontvangen. Patriotisme dreef hem tot de geschiedenis: ,,Seule, la connaissance du passé pouvait nous indiquer les voies de l’avenir”.
De geschiedschrijver Henri Martin*, een oudoom van moederszijde, moedigde zijn historische neigingen aan en bracht hem in aanraking met Gambetta. In 1880 behaalde Hanotaux het diploma van de Ecole des Chartes te Parijs. Gedurende enkele jaren gaf hij aan de Ecole des Hautes Etudes college over de bronnen der Nieuwe Geschiedenis. Reeds in deze tijd verzamelde hij materiaal voor zijn groot werk over kardinaal de Richelieu. Hij behoorde tot de eerste onderzoekers wie toegang verleend werd tot het archief van het ministerie van Buitenlandse Zaken, alwaar hij weldra een aanstelling verkreeg, die hem de weg opende voor een korte maar voorspoedige diplomatieke en politieke loopbaan. In 1885 werd hij ambassaderaad te Constantinopel; in 1886 kwam hij als republikeins afgevaardigde in de Kamer.
Ten slotte was hij minister van Buitenlandse Zaken in de kabinetten Dupuy, Ribot en Méline (1894-1896, 1896-1898). Zijn streven als staatsman was vnl. gericht op de koloniale expansie van Frankrijk in Afrika (Madagascar, Nigerboog; z ook Fasjoda), waarbij hij er geen bezwaar in zag incidenteel met Duitsland tegen Engeland samen te werken. Na 1898 diende hij Frankrijk vooral als schrijver, want ook geschiedschrijving was voor hem dienst aan het vaderland. Zijn omvangrijk oeuvre weerspiegelt zijn evolutie van radicaal tot conservatief republikein, van vurig patriot tot uitbundig nationalist, van onverschillig tot overtuigd Katholiek, die verleden en heden steeds meer zag onder het aspect ,,Gesta Dei per Francos”. Zijn antipathie jegens de Germaanse en zijn voorkeur voor de Latijnse volkeren verheelde hij geenszins. Als de bekroning van zijn levenstaak als vaderlander en historicus zag hij de door hem op touw gezette coöperatieve en systematische Histoire de la nation française. Zijn boeken (vaak tevoren bij gedeelten verschenen in de Revue des Deux Mondes) zijn steeds aantrekkelijk van vorm en stijl, maar missen wel eens geestelijke diepgang.
Zijn bijzondere liefde hadden de gestalten van Richelieu, voltooier der Franse eenheid in de 17de eeuw, en van de nationale heilige Jeanne d’Arc. Vooral op de monumentale Histoire du cardinal de Richelieu, in verloop van meer dan een halve eeuw voltooid met medewerking van de hertog de La Force, berust zijn roem als geschiedschrijver. De eerste delen bezorgden hem een zetel in de Académie française ( 1897). Belangrijk werk heeft hij ook geleverd voor de geschiedenis der Derde Republiek.DR A. G. JONGKEES
Bibl. (o.m.) : Maximes d’état et fragments politiques du cardinal de Richelieu (1880); Origines de l’institution des intendants des provinces (1884); Henri Martin: sa vie, ses œuvres, son temps (1885) ; Etudes hiitoriques sur le XVIe et XVIIe siècle en France (1886) ; Recueil des instructions données par les rois de France à leurs ambassadeurs près du Saint-Siège (1888) ; Hist. du cardinal de Richelieu (6 dln, I—II, 1893-1896; III-VI, met de hertog de La Force, 1933-1947. In dl I de ook afz. verschenen inleiding La France en 1614); L’affaire de Madagascar (1896); L’énergie française (1902); Du choix d’une carrière (1902); La paix latine (1903); Hist. de la France contemporaine (4 dln, 1903-1908); Le partage de l’Afrique (1908) ; Fachoda (1909) ; La fleur des histoires françaises (1911); Jeanne d’Arc (1911); Etudes diplomatiques: la politique de l’équilibre, 1907-1911 (1912); La France vivante en Amérique du Nord (1913); De l’histoire et des historiens (1919); Le traité de Versailles (1920); La bataille de la Marne (1920); Hist. de la fondation de la Troisième République (4 dln, 19231925); Sur les chemins de l’histoire (2 dln, 1924: verzamelde opstellen); Le général Mangin (1925); Foch (1928); Raymond Poincaré (1934). Onder zijn leiding verschenen: Hist. illustrée de ia guerre de 1914 (15 dln, 1915-1923) î Hist. de la nation égyptienne (7 dln, 1911-1940); Hist. de la nation française (15 in 17 dln, 1921-1929. Hierin van zijn hand: dl V, Hist. politique de 1804 à 1926, en in dl VIII: La guerre de 1914-1918); Hist. des colonies françaises et de l’expansion de la France dans le monde (6 dln, 1929-1934; met A. Martineau). Voorts publiceerde hij in boekvorm (1935) en vervolgens in de Revue des Deux Mondes (19361937) mémoires o. d. titel: Mon temps (1935 e.v.; IVde dl verscheen in 1947).
Lit.: Bern. E. Schmitt, Some historians of modern Europe (Chicago 1942) ; J. Huizinga, in: Jaarb. Kon. Akad. (i944-’45), blz. 243 v.; L.
Gillet, G. H. (Paris 1933).
