(1) Het woord fetisj komt van het Portugese feitiço, dat op zijn beurt van het Laatlatijnse factitius stamt en „toverkrachtig” betekent. Het woord werd het eerst gebruikt door de Brosses in zijn in 1760 verschenen werk Le culte des dieux fétiches. Deze bedoelde daarmede die voorwerpen, die door primitieve volkeren voor heilig en op magische wijze effectief gehouden worden.
Dit kunnen allerlei dingen zijn, zowel zelf gemaakte als in de natuur gevondene. Voorwaarde is slechts, dat men hetzij in de vorm van het voorwerp, hetzij in de omstandigheden, waaronder men het aantreft, iets bijzonders, opvallends meent waar te nemen. Een steen van bijzondere vorm, een eigenaardig gedraaid houtje kunnen fetisjen zijn. Maar ook werktuigen, wapens enz. zijn fetisjen, daar zij immers de mens in staat stellen tot bijzondere machtsprestaties. Beelden zijn fetisjen, zolang men de heiligheid van het concrete beeld vereert en het niet beschouwt als een „afbeelding” van een god of geest. Vroeger verklaarde men het Fetisjisme gewoonlijk door het geloof in geesten, die in de fetisj zouden huizen (Animisme). Die verklaring is echter losgelaten en men neemt tegenwoordig in de regel aan, dat het voorwerp zelf, op grond van zijn bijzondere eigenschappen, met macht geladen wordt geacht. De Franse wijsgeer Comte heeft het begrip Fetisjisme uitgebreid tot alle voorwerpen, die betekenis hebben voor de religie en op een of andere wijze heilig worden geacht. Deze uitbreiding is niet onlogisch, doch zij maakt het begrip Fetisjisme zo veel omvattend, dat het ten slotte niets meer zegt. Een fetisj, die men geregeld met zich mee draagt, noemt men Amulet.Lit.: H. Th. Obbink, De godsdienst in zijn verschijningsvormen (1933); G. van der Leeuw, La Religion (1948).
(2). De uitdrukking „fétichisme” (fetisjisme) werd in het domein der psychiatrie het eerst door de psychiater Binet in 1887 gebruikt. Minder gebruikelijk zijn de termen „partialisme”, „symbolisme” en „idolisme” voor hetzelfde verschijnsel. Het fetisjisme is een afwijking in het sexuele leven, die hierin bestaat dat de volledige sexuele bevrediging niet wordt bereikt in de gemeenschap met de partner maar door het zien of aanraken van voorwerpen, die in nauw of soms zeer ver verwijderd verband met de erotiek staan. Soms is de bevrediging in contact met de fetisj niet het hoofddoel, doch is het zien of het contact met de fetisj de voornaamste voorwaarde voor het tot stand komen van de sexuele gemeenschap. Dit kan een bepaald kledingstuk zijn, een bepaald parfum of geur, een bepaalde vorm van een lichaamsdeel. Het is steeds een deel, nooit het geheel, dat de hartstocht wekt. Het is duidelijk, dat in het normale sexuele leven iets van fetisjisme aanwezig is. De individuele voorwaarden voor de maximaal opgewekte hartstochtelijkheid zijn zeer verschillend; tot deze voorwaarden hoort bijna steeds een voorkeur voor een bepaalde haarkleur, kleur van ogen, lichaamsvormen. Het is daarom begrijpelijk, dat vooral in het voorspel de nadruk op het fetisjistisch karakter van normale sexualiteit valt. Er is met het ziekelijk fetisjisme een zeer duidelijk verschil: Moge een bepaalde kenmerkende eigenschap ontvonkende waarde hebben, wanneer de hartstocht eenmaal gewekt is, wordt deze belangeloos. Wanneer een voorwerp, dat aan de geliefde toebehoort, een handschoen, of een haarlok tedere gevoelens wekt, dan is dit geen fetisjisme. Dit is het alleen, indien het zien of de aanraking daarvan tot een sexuele opwinding leidt.
Het fetisjisme is een zeer hardnekkige, zeer ernstige perversiteit. Zij kan de zieke met de strafrechter in aanraking brengen, wanneer het heftig verlangen naar de fetisj tot criminele handelingen aanleiding geeft, zoals het stelen van vrouwenkleren, het afsnijden van haarvlechten. De perversiteit fetisjisme komt overwegend bij mannen voor.
Over het ontstaan van het fetisjisme bestaan vele theorieën, die geen van alle volkomen bevredigen. De voornaamste zijn: de eerste sexuele opwinding is gewekt door het zien van een kledingstuk enz. In het verder leven wordt steeds deze eerste sexuele bewogenheid teruggezocht. Een andere theorie, die vooral van psycho-analytische zijde naar voren is gebracht, is, dat de fetisj een verborgen symbolische betekenis heeft. Van belang is zeker de theorie, dat het fetisjisme ten doel heeft, zich van de partner te distantiëren, soms zelfs deze waardeloos te maken of te vernederen. Bij alle fetisjisme bestaat een stoornis in de liefdevolle overgave. Zeker is, dat het fetisjisme nooit een afzonderlijke stoornis is, doch samenhangt met diepgaande stoornissen in de persoonlijkheidsontwikkeling en de karakterstructuur. Genezing is te bereiken — echter niet steeds — door een diepgaande langdurige psychotherapie in de vorm van een psycho-analyse.
PROF. DR H. C. RÜMKE
Lit.: E. A. D. E. Carp en A. H. Fortanier, De Psychopathieën (2de dr., 1941); W. Stekel, Der Fetischismus (1923); Fenichel, The psycho-analytic theory of Neurosis.
