(Latijn: exemplum, voorbeeld), middeleeuwse vertelling, dienend ter illustrering van een gestelde these. Het exempel, overgenomen uit de antieke rhetorica, werd aanvankelijk (sinds Gregorius de Grote gest. 604) alleen gebruikt in traktaten en preken voor monniken bestemd; behalve uit de Bijbel putte men vnl. uit de Vitae Patrum, een verzameling levens van vroegchristelijke anachoreten.
Sinds de 2de helft van de 12de eeuw worden ook preken voor de leken afgewisseld door exempelen. Meteen komt er meer verscheidenheid in de bronnen (o.a. de Disciplina Clericalis van Petrus Alphonsus, de Historia Scolastica van Petrus Comestor, de Legenda Aurea van Jacobus de Voragine, het Speculum Malus van Vincentius Bellovacensis, enz.). Sinds de 14de eeuw gaat men de verhalen, inzonderheid die van profane aard, zoals de klassieke liefdesavonturen, soms allegorisch interpreteren; de moralisatie vormt dan als fabula docet het slot van de vertelling (zo in de Gesta Romanorum). De comische exempelen, die tegen het eind van de middeleeuwen talrijker werden en de lachlust der toehoorders moesten opwekken, brachten het genre — althans in de preken — bij de Hervormers in discrediet.De exempelverzamelingen voor homiletische doeleinden werden aanvankelijk gebundeld naar het Evangelie van de Zondagen, later ook alphabetisch. De invloed van het genre op de literatuur is groot geweest. In dicht- en prozavorm werden ze ingelast in geestelijke en wereldlijke literatuur, of wel vormden ze de feitelijke inhoud en vatte de dichter ze samen in een raamvertelling. Zo bij Boccaccio*, bij wie het verhaal hoofdzaak is geworden, onze Dirc Potter* in zijn Der minnen loep en nog bij Jacob Cats. Maar ook zijn er exempelmotieven doorgedrongen in de literatuur der sagen, sprookjes en volksliederen en daar, alsook in de schoolleesboekjes, leeft het genre tot onze tijd voort.
Lit.: C. G. N. de Vooys, Middelnederl. Legenden en exempelen, 2de dr. (Groningen-Den Haag 1926); J. Th. Weiter, L’exemplum dans la litt. rel. et didact. du moyen âge (Paris-Toulouse 1927); Merker-Stammler, Reallexikon der deutschen Literaturgeschichte I, S. 332 ff.
