(van άναχωρειν, anachorein = zich terugtrekken) is de benaming van talrijke asceten uit de eerste eeuwen van onze jaartelling, die zich uit het gewoel van het maatschappelijk leven terugtrokken en als kluizenaars de genietingen, de bekoring en de ongodsdienstigheid der wereld in eenzame woestijnen en onbewoonde gewesten, in holen en grotten ontvloden en hier zich voedden met wortels en vruchten, terwijl zij een gestreng zedelijk, bespiegelend en Godgewijd leven leidden. Tot voorbeelden stelden zij zich Christus gedurende zijn 40-daagse afzondering, Johannes den Doper en Elias.
Hoewel de Christenen reeds gedurende de eerste twee eeuwen van onze jaartelling van de heidense feesten en vermaken verre bleven, traden eigenlijke anachoreten toch eerst sedert het einde der 3de eeuw n. Chr. op, sedert de Alexandrijnse wijsbegeerte, vooral Origenes, die wereldverzaking had aangeprezen.De hooggeroemde anachoreet Paulus van Thebe, die in de 4de eeuw leefde, wekte door zijn voorbeeld duizenden tot navolging, en weldra waren de woestijnen van Egypte, Syrië, Palestina en Klein-Azië bevolkt met anachoreten, wier enige bezigheid bestond in bidden, vasten en zeer strenge lichamelijke boetewerken. Door hun grote aantal kwam aan het eigenlijke kluizenaarsleven een einde. Er ontstonden reeds in het begin der 4de eeuw, en wel het eerst in Egypte, verenigingen van anachoreten, doordat zich om een bepaalden kluizenaar of „Vader der Woestijn” jongeren en gelijkgezinden schaarden, om onder zijn leiding een ascetisch leven te leiden. Zij woonden in afzonderlijke cellen. Toen Athanasius in 356 in de Libyse woestijn een schuilplaats zocht, vond hij er talrijke anachoreten. Hun doel, zich geheel in de eenzaamheid terug te trekken, bereikten de anachoreten doorgaans niet, daar gelovigen ze van heinde en verre kwamen opzoeken, om raad of troost te halen.
Toen later de anachoreten gezamenlijk volgens vaste regels gingen leven, zoals in de woestijn van Thebe, onder leiding van den heiligen Antonius (356), ontstonden weldra de kloosters. Het eerste klooster werd door Pachomius* op het eilandje Tabernae in de Nijl gesticht (340), en van toen af verminderde het aantal anachoreten. Maar nog altoos werden er gevonden, die zich in volkomen eenzaamheid afzonderden en soms op eigenaardige wijze lichamelijke boetewerken beoefenden, zoals Simeon de Pilaarheilige.
De invloed der anachoreten was vroeger in het Oosten buitengewoon groot. Zij vormden in de hand der bisschoppen een aanzienlijke macht in de strijd tegen heidenen en ketters. In het Westen daarentegen vonden de anachoreten een minder geschikt klimaat. De kluizenaars, die men er weleer aantrof, waren monniken, die van hun abt verlof hadden ontvangen, zich op een eenzame plek te vestigen, terwijl zij naar de regel van hun orde leefden. Monniken, die een afzonderlijke cel bewoonden, werden ook wel anachoreten genoemd. Wij zien in alle oosterse godsdiensten dergelijke vormen van ascese; ook de Israëlieten hadden hun anachoreten, die de namen droegen Esseërs en Therapeuten.
H. J. J. WACHTERS
Lit.: N. Berlière, L/ordre monastique des origines au Xlle siècle (Paris 31924); E. Buonaiuti, Le origini del Fascetismo cristiano (Pinerolo 1928).
