(Gr.: ἐφεσος, Ephesos), in de Oudheid een der Ionische steden in Klein-Azië, niet ver van de monding van de Kaystros gelegen; bezat een ruime haven en was vooral beroemd wegens de tempel van Artemis, die tot de wonderen der wereld gerekend werd, op de plaats van een oudere gebouwd was en omstreeks 450 v. Chr. voltooid werd door Paianios en Demetrios.
In 356 v. Chr. werd hij door Herostratos in brand gestoken, volgens de sage in dezelfde nacht, waarin Alexander de Grote geboren werd. Een nog groter en prachtiger tempel werd onder leiding van Cheirokrates op de oude plaats gebouwd, tot ver in de Romeinse keizertijd steeds rijker en prachtiger, maar in 263 n. Chr. door de Goten verwoest. Aan de Ionische opstand (500-494 v. Chr.) nam Efeze geen deel. De val van haar mededingster Milete was een der oorzaken van haar bloei. In de Peloponnesische oorlog stond Efeze eerst aan de zijde van Athene, later van Sparta. In 387 v. Chr. kwam zij in de macht van Perzië; Alexander de Grote bevrijdde haar daaruit in 334 v. Chr.In de 3de eeuw v. Chr. verzandde de haven, Lysimachos dwong daarom de bewoners een nieuwe stad dichtbij te bouwen, die hij naar zijn vrouw Arsinoë noemde (ca 290 v. Chr.).
In 133 v. Chr. kwam Efeze door het testament van Attalus III van Pergamum aan de Romeinen. Na Augustus beleefde het zijn grootste bloei. Bij de splitsing van het Romeinse rijk in 395 n. Chr. kwam Efeze aan het oostelijk gedeelte; het geraakte in verval. In de 11 de eeuw maakten de Turken zich van de stad meester; in 1391 werd zij voorgoed ingelijfd bij het Turkse gebied.
De plaats van de architectonisch belangwekkende Artemis-tempel is in 1870 door de Engelse architect Wood teruggevonden. Men neemt aan, dat de oudste tempel verbrand is en dat op dezelfde plaats in Hellenistische tijd een gelijksoortige tempel is opgetrokken. Een bijzonderheid waren de zuilen, welke onderaan geheel met levensgrote figuren versierd waren. Men heeft fragmenten van de oudste tempel gevonden, welke doen zien, dat een dergelijke versiering ook daar was aangebracht. Verschillende fragmenten van deze tempels worden in het Brits Museum bewaard.
De latere opgravingen sinds 1896 zijn geschied door de Oostenrijkse regering, waarbij de gehele stad uit de tijd van koning Lysimachos is blootgelegd. Een serie zeer belangrijke gebouwen, merendeels echter Romeins, is hierbij te voorschijn gekomen. Merkwaardig is ook het bestaan van een grote toegangsweg van een halve kilometer lang, 12 m breed en aan weerszijden met hallen bebouwd. Het plan van de stad is streng regelmatig met drie fora of agora’s, een groot theater en verschillende gymnasiën en thermengebouwen.
In de „Handelingen der Apostelen” wordt Efeze meermalen genoemd. Paulus werkte er 2 jaar en schreef van daar zijn eerste brief aan de Christenen te Korinthe. Volgens de kerkelijke overlevering heeft de apostel Johannes te Efeze gewoond en is er gestorven, evenals Maria, de moeder van Jezus.
Verscheiden concilies zijn er gehouden, in 431 het 3de oecumenische tot beslechting der Nestoriaanse twisten, in 449 het beruchte concilie, dat de Eutychiaanse geschillen uit de weg moest ruimen.
Lit.: Pauly-Wissowa, Real-Enzycl. d. class. Altertumswiss. V, 2773; Österreich.-Archeol. Instit., Forschungen in Ephesos (4 dln, 1906-1937).
