Nederlands glasschilder (Gouda ca 1505 - 1574), oudere broer van Wouter Crabeth, is de eeuwen door bekend gebleven door zijn tien grote glasschilderingen, ter hoogte van 10-20 m, in de St Janskerk te Gouda, aldaar aangebracht in de jaren 1555 tot 1571. In de laatste tijd worden hem ook toegeschreven twee ramen in het koor van de Grote of St Jacobskerk te ’s-Gravenhage en één raam met de voorstelling van het sterfbed van Maria in de Oude Kerk te Amsterdam.
Dirck Crabeth staat onder invloed van de machtige Italiaanse kunst van die tijd, maar heeft nog de trekken van de oude overlevering van het glazeniersambacht, dat in de 16de eeuw speciaal in Gouda werd uitgeoefend. De eigen aard van zijn kunst is duidelijk te zien in de drie glazen in het hart van het koor te Gouda (nr 14, 15 en 16), met de voorstellingen van de prediking door Johannes de Doper, de doop van Christus door Johannes en de eerste prediking van Christus. Zij vormen als het ware een drieluik. Daarin overheersen de kleuren van het Hollandse landschap: het blauw-met-wit van lucht en wolken, het groen met grijsblauw van bomen en water, en de bruinachtige grondkleur.
Het geheel maakt een blanke indruk; de kerkruimte wordt door deze glasschilderingen niet schemerig, maar blijft licht.
Het werk van Dirck Crabeth is, samen met de andere glasschilderingen te Gouda, misschien het meest markante voorbeeld van de monumentale beeldende kunst in Nederland in de 16de eeuw, in afmetingen als overigens in ons land niet te vinden zijn (glas 7 heeft een oppervlak van ruim 90 m2!). Door de opdrachtgevers is het tevens rechtstreeks verbonden met de belangrijke godsdienstige en staatkundige gebeurtenissen van de tijd vlak voor- en in het begin van de 80-jarige oorlog. Dat spreekt al voldoende in namen als Joris van Egmond, voorlaatste bisschop van Utrecht, koning Philips II, graaf Jan van Aremberg, die in 1568 bij Heiligerlee sneuvelde, en prins Willem van Oranje. Deze schenkers staan levensgroot in het benedengedeelte van hun glazen afgebeeld, behalve prins Willem, die als opstandeling in 1567 (toen het glas gereed kwam) daarin wellicht niet werd geduld, of misschien dit zelf ook niet meer wenste.
Volgens de nog bewaarde schets van Dirck Crabeth, zou hij te zamen met Anna van Saksen afgebeeld zijn; dit huwelijk was toen echter al ontwricht. Het bekende portret van prins Willem uit de Goudse glazen is van latere datum; het komt voor in het glas met het Ontzet van Leiden uit het jaar 1603 en is waarschijnlijk van de hand van de Delftse glazenier Dirck Jansz. Verheyen.
Van bijna al deze glasschilderingen zijn de cartons, dat zijn de werktekeningen op grof tekenpapier ter zelfder grootte als de glazen zelf, nog aanwezig. Zij zijn onder de berusting van de Kerkvoogdij te Gouda, die ze in stroken van ca 2-5 m lengte, opgerold in zinken kokers, bewaart. Werden de glazen, bijv. door storm, beschadigd, dan heeft de Kerkvoogdij ook steeds de scherven bewaard. Verder werden er in de 17de en 18de eeuw ook gekleurde tekeningen naar de cartons en de glazen gemaakt.
Aldus konden de Goudse glazen, in tegenstelling met glasschilderingen elders, met de oorspronkelijke gegevens worden onderhouden en gerestaureerd. Het laatst gebeurde dit van 1901 tot 1936 door ir J. L. Schouten, atelier ’t Prinsenhof, te Delft.
Doordat dit geheel van glasschilderingen op deze wijze in stand werd gehouden, zijn ze een bijzonderheid.
MR A. A. J. RIJKSEN
Lit.: De Goudsche Glazen 1555-1603, samengest. ond. leid. v. J. Q. van Regteren Altena, door Joh. D.
Hintzen, A. A J. Rijksen, A. van der Boom en P. Beelaerts van Blokland (’s-Gravenh. 1938); A. van der Boom, Monumentale glasschilderkunst in Nederland (’s-Gravenhage 1940); A.
A. J. Rijksen, Gespiegeld in kerkeglas (Lochem 1947); Idem, Gids van de gebrandsch. glazen der St. Janskerk te Gouda (Gouda 1947)
