of heelkunde (van Grieks: cheirourgia, handenarbeid) is het onderdeel der geneeskunde, waarin hoofdzakelijk mechanische middelen en in het bijzonder operatieve methoden worden gebruikt om genezing te bereiken. In de middeleeuwen beschikte de chirurgie over een beperkt aantal standaardingrepen; het was een weinig geacht handwerk, dat veelal aan barbiers werd overgelaten.
Toen de anatomische kennis en later het ziektekundig onderzoek steeds toenamen, verkreeg de chirurgie mogelijkheden, die haar beoefening moest doen terugkeren in de handen van goed onderlegde, gespecialiseerde artsen. Doch eerst na de ontwikkeling van narcose, antisepsis en asepsis heeft de moderne chirurgie haar grote vlucht genomen. Dank zij de resultaten der proefondervindelijke ziektekunde en vele geneeskundige aanwinsten der laatste decennia (bloedtransfusie, chemotherapie, nieuwe narcosetechnieken etc.) en niet het minst dank zij de samenwerking van heelkundigen met andere specialisten, openen zich voor de chirurgie telkens nieuwe verschieten (z heelkunde).Chirurgische instrumenten
zijn de instrumenten die door de chirurg gebruikt worden. In de tijd vóór de asepsis hadden deze vaak een fraai bewerkt houten, ivoren of benen handvat. Uit die tijd dateren namen als lancet en bistouri, kleine slanke mesjes, die in het handvat konden worden teruggeklapt. De invoering van de asepsis stelde aan elk instrument de eis dat het uitgekookt kan worden.
Het gewone instrumentarium bestaat uit het scalpel of chirurgische mes, dat vast zit in een metalen handvat, de rechte of gebogen schaar, het pincet (chirurgisch, met tandjes of anatomisch, met groefjes), de wondhaak (scherpe haak met 1 tot 6 à 8 tanden en de brede stompe haak), de naaldvoerder, een soort tang om de hechtnaalden in vast te houden, de hechtnaalden, die al naar het gebruik dat er van gemaakt moet worden een verschillende vorm hebben, gebogen of recht, en de arterieklemmen, die dienen om bloedende vaatjes tijdelijk af te sluiten, waarna ze met een linnen of catgutdraad worden afgebonden. Al deze instrumenten worden naar gelang van de eisen,. door een speciale operatie gesteld, in verschillende vorm en grootte uitgevoerd. Tal van tangen en klemmen hebben eigenschappen die ze voor een bepaald doel geschikt maken, zoals bijv. de verende darmklem, die de darm kan afsluiten zonder de darmwand te kwetsen, enz. De ontwikkeling van de chirurgie bracht steeds nieuwe instrumenten met zich mede, die de moderne operaties, bijv. aan longen en grote bloedvaten, mogelijk maken.
J. H. J. VAN DER VUURST DE VRIES.
