Heilige, één der grootste kerkvaders uit de 4de eeuw (Caesarea ± 330 379), kwam uit een beschaafd gezin, had twee broers die bisschop waren (Gregorius van Nyssa en Petrus van Sebastia) en een zuster die non was. Vele jaren studeerde hij rhetorica te Caesarea, te Athene, waar hij Gregorius van Nazianze leerde kennen, te Antiochië, en doceerde ditzelfde vak in zijn geboortestad tot op het ogenblik waarop zijn zuster Macrina hem er toe bracht zijn talenten als ijdelheid te beschouwen.
Na een stil leven als anachoreet aan de oevers van de rivier Iris, werd hij tot priester gewijd door bisschop Eusebius en na diens dood tot bisschop van Caesarea gekozen (370). In deze hoge positie heeft hij een dubbele roi gespeeld. Ten eerste is hij de beschermer geweest der orthodoxie volgens het concilie van Nicaea tegen de ketterij van Arius en ten tweede de organisator van de weldadigheid in zijn provincie.Hij zelf beschrijft in een van zijn brieven de inrichting die hij gesticht heeft. Zieken, invaliden, arme mensen vonden er onderdak, voedsel, verpleging en geneeskundige behandeling, en dit werk werd het levensdoel der coenobiten. Want Basilius gaf in het monniksleven niet de voorkeur aan de anachoreten, maar aan deze monniken die hun naasten bijstonden (Ep. XCIV).
Zijn bekendste exegetische werken zijn: de Homilieën, dat over het werk van de zes dagen: de Hexaëmeron, en de homilieën over de Psalmen.
Hij is een kind van zijn tijd wanneer hij lojredenen (navrjyvgixot, panegurikoi) uitspreekt, een literair genre dat de kerkvaders van de ’Eyxd>/j.ia (enkömia) der antieke welsprekendheid overgenomen hebben. Wij bezitten vijf lofredenen van de hand van Basilius. De beroemdste is die van de Veertig Martelaren, die den dichter Romanos (6de eeuw) geïnspireerd heeft. Drie verhandelingen van Basilius worden veel gelezen: Over de wijze waarop jonge mensen voordeel zouden kunnen hebben van Oudgriekse schrijvers is een verhandeling, geschreven voor zijn neefjes, die in zijn tijd, in de Renaissance, zowel als in het tijdperk van de voorbereiding tot de Griekse Revolutie een grote invloed gehad heeft. Voor den historicus ishetwaardevoldaar deze er uit verneemt dat de heidense literatuur met haar polytheïsme geen gevaar meer opleverde voor jonge Christenen, wier geloof toen al sterk was. Zijn tweede verhandeling is die tegen Eunomios, een ketterleider die een geweldige Apologie gepubliceerd had.
Het concilie van Nicaea dat den Zoon ,,consubstantieel” verklaard had, sprak niet duidelijk over de natuur van de Geest. Het was dus nodig dat de Kerk een verhandeling bezat, waarin al de argumenten betreffende de Drieëenheid te vinden zouden zijn. Dat is het onderwerp van Basilius’ Over de Heilige Geest.
Tussen de ascetische werken van Basilius schijnen de Gedetailleerde Regels {"OQOI xaxd nï.axoq) absoluut authentiek te zijn, terwijl andere werken over hetzelfde onderwerp apocrief zijn. In ieder geval is Basilius de stichter van de regels van het kloosterleven.
Maar zijn meesterwerk zijn ongetwijfeld de Brieven die hij gedurende 20 jaren aan zijn vrienden gestuurd heeft (in de uitg. van Migne lezen we 360, waarvan een zeker aantal apocrief moet zijn). De kern van de verzameling, die wij bezitten, bestaat uit brieven gewisseld tussen Gregorius van Nazianze en Basilius, die later door Gregorius aan diens neef Nicoboelos gegeven werden. Wij zien er niet alleen het karakter van een nobel man, die tevens een grote leidende figuur is geweest, maar ook het tafereel van de maatschappij in de Oosterse wereld. Er bestaat een Griekse liturgie onder de naam van Basilius, die eén paar maal in het jaar in elke Griekse kerk gehouden wordt; in werkelijkheid heeft geen enkele Griekse Liturgie een bepaalden schrijver gehad. In de loop der eeuwen voxmde zich een tekst rondom zekere passages van het Oude en Nieuwe Testament en rondom gebeden, in vroegere tijden door geleerde Christenen geschreven. Het is mogelijk dat Basilius iets daarbij gevoegd heeft of een geheel gebed geschreven heeft (vgl.
S. Antoniadis, Place de la Liturgie dans la Tradition des Lettres Grecques, Leiden 1939).
Basilius was zulk een grote figuur van zijn tijd, dat ook de folklore een herinnering aan hem bewaard heeft: hij is de heilige die geschenken brengt, omdat zijn naamdag op 1 Jan. gevierd wordt, maar ook misschien omdat hij zoveel aan de armen gaf, en de weldadigheid georganiseerd heeft. Hij bleef ook in de herinnering van het volk voortleven als een geleerde. De H. Basilius wordt samen met twee van zijn tijdgenoten, Gregorius van Nazianze en Johannes Chrysostomus, vereerd op 30 Jan.; het feest, genoemd: TWV TQIÖJV 'IeQOQxaiv (v. d. 3 hiërarchen), werd in de 11de eeuw ingesteld, maar sinds de bevrijding van Griekenland (1830) wordt het beschouwd als de dag der Griekse letteren, PROF. DR S. ANTONIADIS
Lit.: Het leven van Basilius in zijn lijkrede door Gregorius van Nazianze, Migne P. G. XXXVI. of: F. Boulenger, Grégoire de Nazianze, Discours funèbres (1908); B. Allard, St B., collection des Saints (Paris 1899).
Uitgaven: Garnier-Maran (3 dln, Paris 1721-1730). Nieuwe uitgave: L. de Sinner (3 dln, Paris 1839); Migne, P. G. XXIXXXXII. Algemene werken: Kontogonis, Philolog. en crit. Gesch. v. d. kerkvaders v. d. iste-8ste eeuw, 2 dln (Athene I8.«>I-I8«S3) (in het Grieks^; D.
Balanos, Patrologia (Athene 1930) , (in het Grieks); A. Puech, Histoire de la Litt. grecque chrét., 3 dln (Paris 1928-1930); Y. Courtonne, St B. et 1'Hellénisme (Paris 1934); M. M. Fox, The Life and Times of St B. the Great etc. (Gath. Univ. of Am., Patristic Studies) (Washington 1939); P.
Calasanctius, De beeldspraak b. d. H. Bas. d. Grote (Nijmegen 1941); St Giet, Les idéés et l’action sociales de St Basile (Paris 1941).
