vroeger Asisium genaamd, een Italiaanse stad en bisschopszetel in de provincie Perugia, aan de Chiascio, met station aan de spoorweg van Terontola naar Foligno, is op de helling van de Monte Subasio gebouwd en telt (1945) 22 514 inw. Assisi is de geboorteplaats van den dichter Propertius (48 v.
Chr.) en van St Franciscus van Assisi, die hier in 1209 het eerste klooster van zijn Orde stichtte. Reeds lang is het evenwel een eigendom der Minorieten of Minderbroeders. Begin Aug. trekken talrijke bedevaartgangers naar Assisi, waar dan tevens een grote jaarmarkt gehouden wordt.Assisi is èn religieus èn kunsthistorisch van groot gewicht. Uit de Romeinse tijd stammen een tempel, de Minerva-tempel (nu Kerk S. Maria sopra Minerva) met zes fraaie Korinthische zuilen voor de ingang, een theater en een amphitheater, beide zeer bouwvallig. Uit de middeleeuwen: de Dom (San Rufino), Romaans, gerestaureerd in 1134 door Giov. da Gubbio, gevel voltooid in het midden der 14de eeuw; rijk koorgestoelte uit 1520 van Giov. Giac. da S. Severino.
De Romaanse S. Pietro werd vóór 1253 herbouwd. Het meest bekend is de San Francesco, boven het graf van den H. Franciscus opgetrokken naar plannen van zijn medebroeder Fra Filippo da Campello en van Lapo Lombardo. Zij bestaat uit een onderen bovenkerk. De onderkerk (1228-1232) werd in de 14de eeuw vergroot en kreeg een aantal Gothische zijkapellen en een rijk met sculpturen voorzien zijportaal, waarvoor Baccio Pontelli in 1487 weer een ingang plaatste in Renaissancestijl.
In het koor fresco’s uit Giotto’s school, o.a. in de kappen van het kruisgewelf; voorts koorgestoelte uit het midden der 15de eeuw door Apollonio da Ripatransone en Andrea da Montefalco; fresco’s van Pietro Lorenzetti. In de crypte, waar zich ook het graf van den heilige bevindt, schilderden leerlingen van Giotto aan de wanden voorstellingen uit Christus’ leven; van Cimabue is er een Madonna met heiligen; belangrijk zijn de giotteske fresco’s in de Sint Nicolaaskapel. De bovenkerk (ca 1253), gelijk de onderkerk geheel in Zuidfrans-Gothische trant opgetrokken, bevat wandschilderingen met tonelen uit de Apocalypse door Giunta van Pisa, 32 voorstellingen der Concordantia van Oud met NieuwTestament (door leerlingen van Pietro Cavallini) en 28 tonelen uit het leven van den H. Franciscus, door Giotto en helpers (ca 1295). Het klooster zelf, door Lapo Lombardo gebouwd, heeft aan de buitenzijde reusachtige luchtbogen. Een Romaanse kerk is de Santa Chiara, door Fra Filippo da Campello begonnen in 1257, maar op het einde der 14de eeuw enigszins vergothiseerd en door krachtige luchtbogen gesteund.
Het inwendige vertoont o.a. fresco’s van Taddeo Gaddi of de school van Giotto. Van het oude Hospitaal is alleen nog het Oratorio dei Pellegrini (1431) over met wandschilderingen van Mezzasti en den jongen Perugino. Uit de nieuwere tijd stamt de Chiesa Nuova, een centraalbouw in de vorm van een Grieks kruis, in 1615 boven Franciscus’ vermoedelijk geboortehuis opgetrokken, zo dit niet de zgn. Stalla di S. Francesco is, want over deze plaats is uiterst weinig met zekerheid bekend.
In de omgeving bevinden zich het klooster San Damiano met kapel; in de kruisgang fresco’s van Eusebio di S. Giorgio; ruïnes van de Romaanse San Masseo met driebeukige crypte; de Renaissance-basiliek met hoge koepel S. Maria degli Angeli (Portiuncola), door Vignola ontworpen, in 1832 door een aardbeving grotendeels verwoest doch gerestaureerd, met schilderwerk van den Duitser Fr. Overbeck, de schenking van de Portiuncula-aflaat (het zgn. Rozenwonder) voorstellende. Ten slotte S. Maria di Rivotorto, deels Romaans, deels Gothisch, in 1853 gerestaureerd.
Lit.: W. Goetz, Assisi (Leipzig 1909); L. Bracaloni, Assisi medioevale, in Archivum Franc. Historicum 7 (1914), 3 vlg.; H. v. Thode, Franz von A. und die Anf. d. Kunst d.
Renaiss. (3i926); B. Kleinschmidt. Die Basilika San Francesco, 3 dln (Berlin 1915-1928); A. Ghristofani, Delle storie d’Assisi (Assisi 1902).
