Oekraïns-Pools politicus en schrijver (Halczyniec bij Berdyczow, Wolhynië 1804-Borki, gouv. Tsjernichow, 18 Jan. 1886), stamde uit de gegoede adel van Wolhynië, verbonden aan de kozakken wereld; zijn opvoeding versterkte nog het psychologische belang van dit feit.
Zijn hele leven werd beheerst door de idéé fixe van de onbeperkte idealisering van de oude kozakkengemeenschap, het „Sicz der Zaporogen”, en door het verlangen om haar tot elke prijs te doen herleven. Deze essentiële en onveranderlijke opvatting ging volgens hem gemakkelijk hand in hand met een zekere neiging tot een eerder sentimenteel dan politiek panslavisme.Hij legde reeds de grondslag van een militaire en mondaine loopbaan aan het Russische hof, toen de Poolse omwenteling van 1830-’3I hem een eerste gelegenheid scheen aan te bieden om zijn kozakkenideaal te verwezenlijken; hij nam er met geestdrift aan deel, diende tot het einde als luitenant bij de ongeregelde cavalerie en overschreed de grens van Galicië, liever dan zich gevangen te laten nemen. Hij ging verder naar Frankrijk en vestigde zich te Parijs, het politieke centrum van de emigranten. Van 1840 af was hij als politiek agent in dienst van prins Adam Czartoryski. Door deze met een geheime zending belast, begaf hij zich in 1841 naar Turkije, onder voorwendsel van ethnografische en historische studiën over de zuidelijke Slaven, ondernomen onder de bescherming van de Franse regering.
Een groot deel van zijn leven bracht hij in Turkije door. Hij werkte de Russische propaganda onder de Balkanslaven tegen en wist de Turkse regering er toe over te halen om een kozakkenkorps op te richten, waarin hij emigranten en voortvluchtigen opnam, vooral na de Hongaarse oorlog van i848-’4g. Hij ging zelfs tot de Mohammedaanse godsdienst over en nam de naam van Sadik Pasja aan. Hij speelde een vrij belangrijke rol in de Krimoorlog (hij bezette Boekarest na de terugtocht van de Russen) en werd tol „beglerbeg” van Roemelië aangesteld.
Maar toen het verdrag van Parijs de bevrijding van de kozakken Oekraïne niet bracht en de regering van Constantinopel de door Czajchowski opgerichte kozakkenregimenten geleidelijk opnam in de geregelde kaders van het Turkse leger, bekoelde zijn ijver voor zijn groots plan. Hij diende ontslag in en keerde terug naar Oekraïne in 1872-’73. Nu koos hij partij voor Rusland, poogde tevergeefs door propagandaschriften de Polen er toe aan te zetten om het Russische rijk als het ideale kader voor hun nationaal bestaan te aanvaarden en brak met Turkije ter gelegenheid van de oorlog 1877. Volkomen geïsoleerd, terneergeslagen door felle tegenslagen in zijn privéleven (hij had voor de derde maal een huwelijk aangegaan), maakte hij op bijna 82-jarige leeftijd een einde aan zijn leven, verklarend dat het leven „hem deed walgen”.
Zijn letterkundig werk had voor hem geen ander doel dan het aanvullen van leemten in zijn dagelijks leven. Vnl. aan de eerste van deze perioden, nl. tussen 1837 en 1841, waarin hij tien boekdelen romans en geschiedkundige verhalen uitgaf, heeft hij zijn roem te danken. Natuurlijk wordt in deze romans het verleden van de Oekraïne opgeroepen. Technisch sluiten zij hoofdzakelijk aan bij Walter Scott, maar diens lessen worden verwerkt door een krachtig en oorspronkelijk temperament.
Cz.’s psychologie is summier en doorgaans vals, wanneer de schrijver zijn tendentieus doel nastreeft; zijn oude kozakken-Oekraïne is mateloos geïdealiseerd en het verschil tussen de 17de eeuw en het begin van de 19de eeuw is dus niet groot. De voornaamste trekken zijn in de grond echter juist, de actie is onafgebroken levendig, rijk aan gebeurtenissen, krioelend van korte episoden en schetsen, die de intrige versnellen of tot genretaferelen aanleiding geven of de nodige stemming scheppen.
Sommige van zijn romans als Wernyhora (1838, over de Oekraïnse boerenopstand van 1768), Stefan Czamiecki (1840, over de grote oorlogen in het midden van de 17de eeuw), De burger van Ovrutsj (Owruczanin, 1841, over de bedrijvigheid van de pro-Poolse partisanen in Oekraïne in 1812, wellicht zijn meesterwerk) werden niet alleen vroeger in verschillende talen vertaald, maar nog onlangs heruitgegeven en behoren steeds tot de levende literatuur.
PROF. DR C. BACKVIS
Lit.: Rawita-Gawronski, M. Cz. (Sadyk Pasza), Jego zycie, dzialalnosc wojskowa i literacka (St Petersburg 1900); Szpotanski, M. Cz. w Turcji, in Bibl. Warszawska, Dec. 1911; Tarnowski, M.
Cz., in: Przeglad Polski (1886): Korbut, in Wiek XIX, Sto lat mysli polskiej, dl VI (1911); Szweykowski, in de crit. uitg. van Owruczanin, Bibl. Narodowa (Kraków 1927).
