naam van verscheidene kortingen van ZWEDEN (z Wasa, Paltz-Tweebruggen, Gottorp en Bernadotte).
Karel I-VI van Zweden zijn legendarisch.
Karel VII
Sverkerson (overl. Visingsö 1167) regeerde van 1155-1161 in Götaland en daarna in heel Zweden.
Karel VIII,
z Bonde.
Karel IX
(Stockholm 4 Oct. 1550 - Nyköping 30 Oct. 1611), jongste zoon van Gustaaf I Wasa en opvolger van zijn oudere broeder Johan III, door zijn vader nog tijdens diens leven beleend met Södermanland. Na de dood van Johan III in 1592 aanvaardde diens zoon, Sigismund, als koning van Polen Sigismund III, de regering in Zweden. Hij was overtuigd Katholiek en bevorderde de Contrareformatie; was gehuwd met een Habsburgse. Vóór zijn komst herstelde een door Karel bijeengeroepen vergadering te Uppsala van Rijksadel en grotendeels Luthers gezinde geestelijkheid de door Johan III’s ijveren verbroken eenheid van leer en eredienst in de Zweedse staatskerk. Na Sigismunds landing werd hij tot koning gekroond op voorwaarde, dat hij zijn goedkeuring zou hechten aan de besluiten van Rijksadel en geestelijkheid, te Uppsala genomen. Hij beloofde zulks te doen, maar deed die belofte niet gestand.
Na Sigismunds terugkeer naar Polen in 1594 bevorderde gemeenschappelijke afkeer van een Katholiek regime toenadering tussen Rijksraad en de inmiddels door Sigismund op zeer beperkende voorwaarden met het stadhouderschap beklede Karel, hoezeer ook de adel toenemende invloed duchtte van de autoritaire hertog. Het waren dan ook de Commoners, die op de Rijksdagen van 1595-1597 de stadhouder tot Rijksbestuurder verhieven. Verscheidene aanzienlijke edelen namen de wijk naar Polen en zochten steun bij Sigismund, die voor de tweede maal in Zweden landde, maar bij Stangebro, in 1598, volkomen werd verslagen. De Rijksdag te Stockholm, in 1599, verklaarde Sigismund van de regering vervallen; op instigatie van de Rijksbestuurder Karel werden enige tevoren uitgeweken edelen terechtgesteld. Eerst in 1604 proclameerde de Rijksdag te Norrköping Karel tot koning, nadat Johans jongere zoon bij het bereiken van de meerderjarige leeftijd ten behoeve van zijn oom afstand had gedaan van zijn aanspraken.
Karel X Gustaaf
(Nyköping 8 Nov. 1622 Göteborg 13 Oct. 1660, koning 1654-1660), (huis Palts-Tweebruggen) evenals zijn kleinzoon Karel XII een figuur van internationale betekenis, vooral vermaard om zijn stoutmoedige veldtocht, in de winter van 1657 op 1658, van Pommeren door Sleeswijk over de Belten naar Seeland, die ten doel had de Deense korting Frederik III te dwingen tot afstand van de vaak betwiste kustlandschappen aan de Sont en de heerschappij over de toegangswegen tot de Oostzee te verwerven. Volstaan kan worden met te verwijzen naar de beschrijving van die Europese conflicten, die men de Noordse oorlogen pleegt te noemen. Niet lang na de hervatting van de krijg stierf de nog jeugdige korting te Göteborg. Bij de na zijn dood gesloten vredesverdragen behield Zweden de kustlandschappen: het Noorse Bohuslen, en het Deense Halland, Skaane, en Blekinge.
Karel XI
(Stockholm 24 Nov. 1655 - 5 Apr. 1697, koning 1660-1697), (huis Palts-Twee-
bruggen). Van 1660-1672 stond hij onder regentschap van de Rijksraad, die de belangen van het land verwaarloosde. Het Europees conflict, dat in 1672 een aanvang had genomen, verliep in den beginne voor Zweden, volgens de traditie Frankrijks bondgenoot, ongunstig (z Noordse oorlogen): niet alleen tegen Brandenburg, maar ook tegen Denemarken, dat de verloren kustlandschappen wilde heroveren, leed Zweden nederlagen. Onder ’s konings bezielende leiding keerde de kans en bij de het conflict beëindigende vredesverdragen bleef Zweden in het bezit van de begeerlijke gewesten, dank zij ook de steun van zijn machtige bondgenoot. Sindsdien wijdde Karel XI zijn aandacht vooral aan de binnenlandse zaken; met behulp van de Commoners vergrootte hij tijdens de beide Rijksdagen van 1680 en 1682 de koninklijke macht en verbeterde hij de financiële toestand door de adel te dwingen de kroon het haar toekomende grondbezit te „reduceren”. Hij voerde administratieve hervormingen in en besteedde grote zorg aan de organisatie van de weermacht. In het volgende Europees conflict, dat in 1689 uitbrak, bleef hij neutraal en trad hij op als bemiddelaar tijdens de vredesonderhandelingen te Rijswijk (1697).
Karel XII
(Stockholm 17 Juni 1682 - Frederikshald 11 Dec. 1718, koning 1697-1718). (huis Palts-Tweebruggen), evenals zijn grootvader, Karel X Gustaf, figuur van internationale betekenis, vooral bekend door zijn stoutmoedige veldtochten, die ten doel hadden verspreide en belangrijke delen van het Zweedse rijk aan de overzijde van de Oostzee te verdedigen tegen aanvallen van begerige naburen. Verwezen wordt naar de beschrijving van de Europese conflicten, die men de Noordse oorlogen pleegt te noemen. Vermeldenswaard is zijn nederlaag, in 1709, tegen tsaar Peter I, bij Pultawa in de Oekraïne, en Karels vlucht naar het gebied van de Turkse sultan, zijn plotselinge terugkeer in 1714 en zijn aankomst in Stralsund. De laatste jaren van zijn veelbewogen regering besteedde hij, in overleg met de Gottorper von Görtz, aan energieke pogingen Noorwegen te veroveren en aan de totstandkoming van een vergelijk met Rusland. Tijdens een tweede inval in Noorwegen, in 1718, werd hij in de loopgraven voor Frederikssten bij Frederikshald op 11 Dec. doodgeschoten.
Lit.: Karl XII’s Egenhändige Bref, uitg. E. Carlsson (1893); S. E. Bring e.a., Karl XII till 200 ärsminnet av hans död (1918); R. G. Boer, Een oorlogsheld in de literatuur (Onze Eeuw 18, 1918); Otto Hainz, König Karl XII. von Schweden, I Band (Berlin 1936); Idem, Karl XII. im Urteil der Geschichte (Berlin 1936).
Karel XIII
(Stockholm 7 Oct. 1748 - 5 Febr. 1818), laatste koning uit het huis Gottorp, tevens, van 1814 tot 1818, Noors koning, oom van en Regent voor Gustaf IV tijdens diens minderlarigheid, en diens opvolger na de catastrophe van 1809. De beide belangrijkste gebeurtenissen van zijn regering waren: de vrede met Rusland te Frederikshamn in 1809, die ten gevolge had dat Finland voor Zweden verloren ging, en met Denemarken en Frankrijk in hetzelfde jaar, die Zweden dwong het continentaal stelsel toe te passen; de capitulatie te Moss in 1814, die ten gevolge had dat een Noors Storting hem tot koning koos. Gedurende zijn laatste levensjaren voerde de voormalige Franse maarschalk Bernadotte — Karel Johan —, die hij na het overlijden van Christiaan August van Augustenburg — Karel August — had geadopteerd, het regentschap. Hij was getrouwd met de Gottorpse prinses Hedwig Elisabeth Charlotte, wier in het Frans gestelde gedenkschriften van groot belang zijn voor de kennis van de Zweedse geschiedenis gedurende de belangrijke periode van de omwenteling van 1809 en de totstandkoming van de regeringsvorm van dat jaar.
Lit.: Hedwig Elisabeth Charlotte’s Dagbok, uitg. 1-3, door C. Bonde (1902-1907), 4-9 door Caaf Klercker-Lewenhaupt (1920); K. E. W. Strootman, Van Wasa tot Bernadotte (1923).
Karel XIV Johan
(Pau 26 Jan. 1763 - Stockholm 8 Mei 1844), koning van Zweden en tevens van Noorwegen, eerste vorst uit het huis Bernadotte. Jean Baptiste-Bernadotte werd in 1763 te Pau geboren als zoon van een procureur, hij nam in 1780 als vrijwilliger dienst in het Franse leger, werd reeds in 1794 tot generaal bevorderd, nam deel aan de veldtochten in Italië onder commando van Bonaparte, fungeerde na de vrede in 1798 als gezant van het Directoire bij het keizerlijk hof te Wenen, huwde 16 Aug. 1798 Désirée Clary, een dochter van een Marseillaanse koopman en zuster van Joseph Bonaparte’s echtgenote, en was van 2 Juli - 14 Sept. 1799 minister van Oorlog. Gedurende de kritieke Novemberdagen van dat jaar hield hij zich, hoewel republikeins gezind, afzijdig; hij was ook niet gemoeid in tegen het leven van de Eerste Consul gerichte samenzweringen. Tijdens de latere Coalitie-oorlogen bekleedde hij gewichtige militaire posten; hij werd 19 Mei 1804 verheven tot maarschalk van Frankrijk en 5 Juni 1806 tot prins van Ponto-Corvo, en diende de keizer in 1806 als commandant van het leger, dat N.W.-Duitsland bezette, van Juni 1807 tot Apr. 1809 als gouverneur van de Hanzesteden. Zweedse officieren, door onder zijn bevel staande troepen gevangengenomen, spraken met lof over hem na hun terugkeer en men roemde in het Noorden de Franse maarschalk-prins óók als voortreffelijk administrateur. Na het onverwacht overlijden in 1810 van de door de kinderloze koning Karel XIII geadopteerde troonopvolger, de Augustenburgse hertog Christiaan August, wendde zich een der leden van het Zweedse gezantschap, dat naar Parijs was vertrokken om daar Napoleon I te polsen over de keuze van een nieuwe kroonprins, de luitenant Mörner, evenals velen zijner adellijke kameraden een vurig bewonderaar van het Franse keizerschap, op eigen gezag tot de prins van Ponto Corvo.
Een Rijksdag te örebro koos deze 21 Aug. 1810 tot troonopvolger. De nieuw benoemde aanvaardde spoedig nadat hij te Helsingborg voet aan wal had gezet het regentschap over het koninkrijk in naam van zijn zieke adoptief-vader. Tot verontwaardiging van alle Zweedse standen had Napoleon I Zweeds-Pommeren bezet, omdat de regent naar ’s keizers mening zijn plichten als bondgenoot in de oorlog tegen Engeland veronachtzaamde. De prins sloot toen, kort voor het uitbreken van de vijandelijkheden in 1812 tussen Frankrijk en Rusland, met de tsaar een verdrag, waarbij bepaald werd dat Zweden voorgoed afzag van zijn aanspraken op Finland, een beletsel voor een gewenste, duurzaam goede verstandhouding met Rusland, en als vergoeding voor dit smartelijk verlies zich na de vrede in het bezit mocht stellen van het met Denemarken, Frankrijks bondgenoot, in een tweelingrijk verbonden Noorwegen. Aan de overwinning bij Leipzig (16-19 Oct. 1813) had de regent een werkzaam aandeel. Maar in plaats van met de bondgenoten op te rukken naar de Franse grens, richtte hij zijn troepen naar het Noorden.
De niet zonder grond achterdochtige roturier in het gezelschap der zegevierende legitieme vorsten wilde de hem beloofde winst incasseren, vóór een verdeling van Europa op een congres ter sprake zou komen. Reeds 14 Jan. 1814 sloot hij met de Deense koning vrede te Kiel: Noorwegen werd hem geschonken en in de zomer d.a.v., bij de een kort gewapend conflict met Noorwegen beëindigende wapenstilstand te Moss, beloofde hij de Noren de juist tevoren door hun constituante te Eidsvold ontworpen grondwet te zullen ondertekenen, nadat men hem als koning had verkozen. 5 Febr. 1818, na het overlijden van Karel XIII, aanvaardde de regent de regering over beide koninkrijken als Karel XIV Johan. Sindsdien heeft Bernadotte gedurende een lange regering, hoezeer hij, de cholerische Gascogner die, wèl tot het Lutheranisme overgegaan, nooit Zweeds heeft leren spreken, ook in aard verschilde van zijn nieuwe onderdanen, en hoezeer hem, geschoold in de bureaucratie van een militaire dictatuur, vaak strikte toepassing van de Zweedse liberale regeringsvorm en vooral de Noorse grondwet zwaar viel, door zijn grote gaven zich de hoogachting en sympathie verworven niet alleen van het Zweedse, maar ook van het Noorse volk.
Lit.: T. Höjer, Carl XIV Johan; den franska tiden (1939); Kroonprinstiden (1943); D. H. Barton, The Amazing Career of Bernadotte (1935).
Karel XV
(Stockholm 3 Mei 1826 - Malmö 18 Sept. 1872), koning van Zweden en Noorwegen, trad 25 Sept. 1857 op als regent in naam van zijn zieke vader Oscar I; bij diens overlijden, twee jaar nadien op 8 Juli, 1859, aanvaardde hij zelf de regering. Hij was een geestdriftig aanhanger van het politieke Skandinavisme, van het tot stand komen van een Skandinavische bondsstaat, onder leiding van Zweden. Er zijn door Deense nationaal-liberalen plannen ontworpen, die beoogden het sluiten van een nadere unie, de verkiezing van Karel XV tot Deens koning na het overlijden van de kinderloze Frederik VII, benevens onmiddellijk een militair bondgenootschap. Maar het particularisme was in Noorwegen en Zweden te sterk; hulp aan Denemarken bij een aanval uit het Zuiden wensten de beide ministerraden alléén te geven, wanneer de westelijke machten eensgezind steun verleenden. Die steun bleef uit in het kritieke jaar 1864; Denemarken moest alleen strijden, en een nadere Unie wenste Rusland zeker niet, maar evenmin Engeland. Tijdens zijn regering heeft het ministerie-De Geer een „reform” tot stand gebracht van de samenstelling van het Parlement.
De Rijksdag zou in den vervolge niet meer bestaan uit de vertegenwoordigers van de vier standen, maar zoals in het grootste deel van Europa, uit een direct en indirect door censuskiezers aangewezen iste en 2de Kamer. Karel XV was sinds 19 Juni 1850 gehuwd met Louisa, een dochter van de Nederlandse prins Frederik, koning Willem II’s broeder; zijn enig zoontje stierf op jeugdige leeftijd; hij werd opgevolgd door zijn oudste broeder Oscar II. Karel XV was een niet onverdienstelijk dichter en een innemend man.
DR W. VAN EEDEN
Bibl.: En Samling dikter (1863); Smarre dikter (1865).
