(Don Francisco de Yasu y Xavier), Heilige (burcht Xavier nabij Sanguesa in het Spaanse Baskenland 7 Apr. 1506 - bij Canton 3 Dec. 1552), stamde uit een der aanzienlijkste families van Navarra. Na wijsgerige studies te Parijs trad hij toe tot de clerus van Pamplona met de hoop in dat bisdom spoedig een rijke prebende te bemachtigen.
Doch zijn stamgenoot Ignatius van Loyola ontvlamde zijn ontvankelijk riddergemoed voor een hoger streven. Als een der eerste gezellen der door hem gestichte „Compania de Jésus” vertrok Xaverius in 1541 als pauselijk legaat en met de steun van koning Johannes III van Portugal naar Oost-Indië en kwam in Mei 1542 te Goa aan, waar hij onmiddellijk zijn apostolaat begon onder de inheemse Christenen. De armsten onder de armen waren hem het liefst. Hij ging naar Kaap Komorin, de Parelvisserskust, Malaka, het eiland Amboina, Ternate, de eilanden van Moro en wilde ook naar Japan, daar hij hoorde, dat hier een hoogstaand cultuurvolk leefde en dat wilde hij voor Christus veroveren. Op zijn reizen heeft hij vele duizenden uit vele stammen en talen gedoopt en onderricht. Toen bij hem de overtuiging gerijpt was, dat geheel Japan alleen over China van godsdienst zou veranderen, deed hij een uiterste poging om het Hemelse Rijk binnen te dringen, doch zijn lichamelijke krachten waren ten einde. Hij stierf op het eiland Sancian, niet ver van Canton, na pas tien jaar missionarisleven; maar hij had ook met het leven gewoekerd. Door zijn talrijke brieven heeft hij nog later bij vele priesters eveneens gloeiende missieijver gewekt, terwijl zijn heldhaftige naastenliefde en zijn groot aanpassingsvermogen hem geleerd hebben, hoe men bij de meest onbeschaafde volken nog kan slagen. Zijn stoffelijk overschot werd in 1554 in triomf naar Goa overgebracht en daar in een kerk bijgezet. In 1615 werd een deel van de rechterarm, die zovele heidenen gedoopt had, aan de Gesùkerk te Rome afgestaan. Hij werd in 1619 zalig en in 1622 heilig verklaard. Paus Pius XI heeft in 1927 de H. Franciscus Xaverius uitgeroepen tot patroon der Katholieke missiën, samen met de kleine H. Teresia. Zijn feestdag is 3 December.Bibl., lit.: De brieven van F. X. in Monumenta Xaveriana I (Madrid 1900) en de acten van het canonisatieproces in Monumenta Xaveriana II (1912); A. Brou S.J., Saint François Xavier (2 dln, Paris 1922); G. Schurhammer S.J., Der heilige Franz Xaver (Freiburg in Breisgau 1925); Théodore Maynard, The Odyssey of St Francis Xavier, i. h. Ned. vert. d. Henri Bruning (Utrecht 1940).
