markies van Stainville, hertog van (1758), Frans staatsman (Stainville in Lotharingen 28 Juni 1719 - Parijs 7 Mei 1785), was eerst in militaire dienst en maakte carrière in de diplomatie als gunsteling van Madame de Pompadour. In 1753 werd hij gezant te Rome, vier jaar later te Wenen en in 1758 minister van Buitenlandse Zaken.
Zeer eerzuchtig, hooghartig en zonder scrupules was hij door zijn energie en intelligentie een van de belangrijkste leiders der Franse buitenlandse politiek in de 18de eeuw. Van 1758-1770 leidde hij de buitenlandse politiek, ofschoon hij eigenlijk maar van 1758-1761 en van 1766-1770 minister van Buitenlandse Zaken was. In de tussentijd was hij minister van Oorlog en leidde zijn neef de hertog van Choiseul-Praslin de buitenlandse politiek. Zijn voornaamste denkbeeld was, dat door handhaving van het bondgenootschap met Oostenrijk (sedert 1756) Frankrijk veiligheid zou hebben op het vasteland, ten einde de oorlog met Engeland krachtig door te kunnen voeren, maar dat het aan de andere kant minder dan tot dusver deel zou nemen aan de landoorlog en zijn aandeel in de Oostenrijkse Nederlanden, dat het bij het Tweede Verdrag van Versailles in het vooruitzicht gekregen had, prijs zou geven.
Aan de nederlagen zowel te land, ter zee als in de koloniën kon hij niets meer veranderen. Met kracht arbeidde hij aan verbeteringen in leger en vloot en bracht het Bourbons familieverdrag tot stand (1761), waaraan Frankrijk echter vooralsnog weinig had. Na de vredes van Hubertsburg en Parijs (1763) ondersteunde hij het tot stand komen van binnenlandse hervormingen: aanbouw van een nieuwe vloot, oprichting van artilleriescholen, bevordering van de bloei der Westindische koloniën en opheffing der Jezuïetenorde (1762). Lodewijk XV werkte hem echter tegen, zodat er weer verwarring in de opperste leiding te Versailles ontstond.
In 1766 wist hij na de dood van ’s konings schoonvader Stanislaus Leszczinsky de annexatie van Lotharingen in behouden haven te brengen. In 1768 bewerkte hij dat Corsica van Genua gekocht werd, wat Frankrijk een moeilijke oorlog tegen de Corsicaanse nationalisten onder Paoli, die gesteund werden door de Engelsen, op de hals haalde. In hetzelfde jaar ontketende Choiseul samen met zijn bondgenoten de Russisch-Turkse oorlog, omdat Catharina II veel te veel macht in Polen kreeg. In die zelfde tijd bewerkte hij het huwelijk tussen de Dauphin — de latere Lodewijk XVI —en Maria Theresia’s dochter Marie Antoinette, in de hoop, dat de nieuwe bekoorlijke verschijning zijn positie bij Lodewijk XV wat versterken zou.
Want die was sedert de dood van Mad. de Pompadour danig verzwakt (1764). Een cléricale kliek aan het hof, die zich bediende van ’s konings nieuwe maitresse Mad. Du Barry, werkte hem tegen. Moeilijkheden in Bretagne met het parlement en een dreigende Spaans-Engelse oorlog over de Falkland-eilanden, waarin Choiseul partij had willen kiezen, veroorzaakte zijn ontslag.
Tot de dood van de koning in 1774 woonde Choiseul toen op zijn kasteel Chanteloup aan de Loire. Lodewijk XVI vergunde hem in Parijs en aan het hof terug te keren.DR J. S. BARTSTRA
Lit.: Ch. Maugras, Le duc et la duchesse de Ch. (1902); Idem, La disgrâce du duc et de la duchesse de Ch. (1903); Filon, L’ambassade de Ch. à Vienne (1872); Daubigny, Ch. et la France d’outre-mer (1892); Ch. à Rome, Lettres et mémoires publ. p. M. Boutry (1895).
Een goed boek over Ch.’s alg. buitenlandse en binnenlandse politiek bestaat niet; men moet zich behelpen met: Bourguet, Le duc de C. et l’Alliance Espagnole (1906) ; Idem, Etudes sur la politique étrangère du duc de C. (1907) ; Soltau, The doke de C. (1909).
