Nederlands boekdrukkersgeslacht, werd gesticht door Izaak Enscheda, later Enschedé. Deze Izaak (1681-1761) was de zoon van Johannes Enscheda, afkomstig uit Groningen, die zich in 1672 als horlogemaker in Haarlem vestigde.
Hij legde in 1703 zijn meesterproef af in het drukkersvak en werd als gildebroeder aangenomen. In 1713 deed hij, in samenwerking met de Haarlemse drukker Van der Vinne, de Psalmen Davids verschijnen. Omstreeks 1730 nam Izaak zijn zoon Johannes (1708-1780) als deelgenoot in de drukkerij en uitgeverij op. In 1737 namen zij de uitgave van de Opregte Haerlemse Courant over (die in 1656 als de Weeckelijke Courante van Europa was gesticht en die pas in Wereldoorlog ll werd opgeheven), waaraan tevens het stadsdrukkerschap was verbonden. De Enschedé’s hebben altijd grote belangstelling voor de boekdrukkunst en haar geschiedenis gehad. Johannes drukte in 1740 het boekje van de burgemeester Johan Seiz Het derde jubeljaar der uitgevondene boekdrukkunst. In 1743 werden zij door aankoop eigenaars van de te Amsterdam gevestigde lettergieterij van Hendrik Floris Wetstein, welke zij naar Haarlem overbrachten. Zij wisten de bekwame stempelsnijder Johan Michael Fleischmann* (gest. 1768) aan de zaak te verbinden; deze graveerde prachtige letters, o.a. een old face, die als voorloper van de Didot-Bodoni (modern-face) beschouwd wordt en thans nog in gebruik is. Daarnaast psalmnoten voor de kerkboeken en een stel van 500 stempels voor pianomuziek, met die van Breitkopff de eerste pianomuziek die gesneden werd. Het bedrijf van de Enschedé’s werd in die tijd — en wordt ook thans nog — door vele buitenlanders als een bezienswaardigheid bezocht. Het fraaie boek van Leopold Mozart Grondig Onderwijs in het behandelen der viool verscheen in 1766. De drie zoons van Johannes: Johannes (II) (1750-1799), Jacobus (17531783) en Abraham (1760-1820) kwamen achtereenvolgens in vaders bedrijf. In 1774 werd de firmanaam Johannes Enschedé & Zonen aangenomen. In 1761 waren percelen aan het Klokhuisplein (toen nog Coolmarkt geheten) gekocht, waar het bedrijf ook nu nog is gevestigd. In de drukkerij werden hoofdzakelijk de courant en bijbels gedrukt. Het drukken van geldswaardig papier is tussen de jaren 1790 en 1795 begonnen. In de Franse tijd berustte de leiding bij de bekwame Johannes (III) (1785-1866), oudste zoon van johannes (II). In die jaren stond het bedrijf onder strenge controle van de overheid. De Haarlemse courant was tot een advertentieblad teruggebracht : Affiches annonces el avis divers de Harlem (1811-1813). Terwijl de Franse bezetting nog binnen Haarlem lag, had nu Johannes (III) in Nov. 1813 de moed de Haarlemse Courant weer in haar vroegere vorm uit te geven, waardoor het snel verloop van de omwenteling in Nederland zeer werd bevorderd.In 1828 kwamen de eerste snelpersen. Tussen de jaren 1850-1860 werden twee nieuwe afdelingen aan de zaak toegevoegd, de galvanoplastiek en de machinale kopergravure (guillocheer- en reliëfmachines); een en ander in verband met nieuwe eisen betreffende de druk van geldswaardig papier. Het vijfde geslacht van de Enschedé’s had intussen zijn intrede in het bedrijf gedaan. Johannes’ zoon Johannes (IV) (1811-1878) was in 1838 belast met het beheer van de lettergieterij. Jan Justus (1807-1887) nam na 1829 deel aan de redactie van de Courant. Adriaan Justus (1829-1896) kwam in 1852 aan de drukkerij. Na de dood van de hier genoemde Johannes (IV) en van Jan Justus’ zoon Lodewijk Willem (1882) nam Jan Justus de leiding van de afdelingen courant en lettergieterij; na zijn dood trad in zijn plaats mr Charles (1855—1919); mr Johannes (V) (1851-1911) volgde zijn vader Johannes (IV) op in 1879.
In 1908 verscheen: Charles Enschedé, Fonderies de caractères et leur matéricl dans les Pays-Bas du XVe au XlXe siècle. Notice historique principalement d’après les données de la collection typographique de Joh. Enschedé en Zonen d Harlem. Van de boekdrukkerij kwamen in de 20ste eeuw vele belangrijke boeken. Charles Enschedé zette de boekdrukkunst-traditie voort met enige studies over het Coster-vraagstuk. Voor binnen- en buitenland werden prachtig verzorgde bibliofiele uitgaven gedrukt. De technische middelen: boekdruk, chemigrafie, offset, diepdruk, plaatdruk, lettergieterij, maken een volledige verzorging van alle drukwerken in eigen huis mogelijk. Postzegels, geldswaardig papier, affiches, boeken, kleurendruk behoren tot de normale producten van het huis. Voor de internationale bekendheid van de firma deed het werk van de kunstenaar J. van Krimpen* zeer veel. Zijn eerste belangrijke daad was het ontwerpen van de letter Lutetia in 1927, waarna nog meer lettertypen volgden, ook in samenwerking met de Monotype Corp. te Londen. In 1949 voegde de graveur S. L. Hartz de letter Emergo toe aan het fonds.
Van 1 Mei 1932 werden directeuren van Joh. Enschedé en Zonen Grafische Inrichting N.V.: mr Hendrik Jacob Dionysius Durselen Enschedé (1860-1940), mr Johannes Enschedé (VI) (1879-1938), Boudewijn Franciscus Enschedé (geb. 1893) en Albertus Dithmar Huysman (geb. 1888, afgetreden 1949). In 1949 jhr mr B. W. F. van Riemsdijk, jhr W. van Andringa de Kempenaer, J. R. Gunning.
M. H. GROENENDAAL JR
Lit.: Joh. Enschedé (V), Het bedrijf der Enschedé’s (voordrachten ter geleg. v. h. 200-jarig bestaan in 1903); Charles Enschedé, De lettergieterij van Joh. Enschedé & Zonen (i743~ 1893); Idem, Fonderies de Caractères (1908); Fournier, Manuel typographique, II (Paris 1766); M. H. Groenendaal Jr, Een historisch bedrijf, in Mndbl. v. Beeld. Kunst (Febr. 1942); Cataogus v. d. Typogr. verzameling, Joh. Enschedé & Zonen (1916).
