keizerin van RUSLAND (29 Dec. Jan- 1762), was de dochter van Peter de Grote en zijn tweede vrouw, de latere keizerin Catharina I.
Zij kreeg geen degelijke opvoeding en haar ontwikkeling bleef gedurende haar gehele leven beperkt. Zij was knap en beminnelijk; plannen om haar uit te huwelijken mislukten echter o.a. omdat een voor haar bestemde bruidegom, Karel August van Holstein, vóór de trouwdag stierf. Met haar neef Peter II, die haar moeder als tsaar opvolgde (1727), was zij bevriend, maar toen na zijn vroege dood Anna Iwanowna de troon besteeg (1730), moest zij zich terugtrekken van het hof, wat zij overigens zonder hartzeer deed, daar zij zonder politieke ambitie was, en liefst, zoals zij thans meer dan ooit deed, geheel voor haar genoegen leefde. Onder haar vrienden nam sinds 1733 de eerste plaats in een kozak en koorzanger, Aleksej Razoemowskij, hoewel hij haar gunst niet alleen genoot. Toen na de dood van Anna Iwanowna (1740) de jeugdige Iwan VI aan de regering kwam onder regentschap van zijn moeder Anna Leopoldowna, en de invloed der Duitse gunstelingen op de regering bleef (al kwam Biron ook ten val), vestigden de ontevreden edelen van de lijfgarde hun hoop op Elizabeth. De Franse gezant La Chétardie stookte dit aan in de hoop door een troonwisseling de pro Habsburgse koers der Russische regering gewijzigd te zien. Hij stond door Elizabeths Franse lijfarts Lestocq met haar in verbinding; ook Zweden, Frankrijks bondgenoot, was in het spel en verklaarde Rusland zelfs de oorlog, zgn. om te strijden voor Elizabeths rechten, in werkelijkheid om (op Frankrijks wens) het van steun aan Oostenrijk te weerhouden en . .. om eigen territoriale wensen bevredigd te zien. Elizabeth bleef echter passief, totdat bleek, dat Anna Leopoldowna iets vermoedde en er tegenmaatregelen dreigden. In de nacht van 5-6 Dec. 1741 stelde zij zich aan het hoofd van de garde, nam Anna en haar familie gevangen en liet zich de volgende dag tot tsarin uitroepen. Ook de Duitse gunstelingen (Münnich, Ostermann) kwamen natuurlijk ten val. De buitenlandse politiek veranderde echter niet duurzaam. Zweden moest in 1743 een onvoordelige vrede sluiten (te Abo). Wel was er toenadering tot Pruisen, blijkende uit het huwelijk van de Russische troonopvolger, Peter (III) van Holstein, met Sophie van Anhalt (de latere Catharina II), dochter van een officier van Frederik II, op diens wens gesloten. Doch Elizabeths kanselier Bestoezjew-Rjoemin stuurde weldra weer in Oostenrijkse richting. In 1746 kwam een verbond met Maria Theresia tot stand en in 1756 koos Rusland ook de Oostenrijkse zijde in de Zevenjarige oorlog. Maar Bestoezjew, die nog meer in dienst van de Engelse dan van de Oostenrijkse politiek stond, werd thans, nu Engeland zich met Pruisen verbonden had, spoedig ten val gebracht.Elizabeth zette de strijd tegen Pruisen voort en haar legers brachten het op de rand van de ondergang, waarvan het gered werd door haar dood en de opvolging van de Pruisisch gezinde Peter III.
Het oordeel over Elizabeth loopt nogal uiteen. Over haar genotzucht en traagheid in staatszaken is ieder het wel eens, en de regering liet zij dan ook meest aan anderen over. Het waren geen Duitsers meer zoals tevoren, maar de verschillende hofcliques stonden wel gewoonlijk in (betaalde) dienst van buitenlandse mogendheden. Toch gold Elizabeth in tegenstelling tot haar voorgangsters, de beide Anna’s, als een nationale figuur. Bij de adel, wiens privileges zij uitbreidde en wiens dienst zij verlichtte, was zij populair. Evenals haar vader Peter de Grote genoot zij van feestvieren met het eenvoudige volk. Anderzijds was zij spilziek en pronkzuchtig (zij zou 15 000 japonnen hebben bezeten). Sommigen prijzen haar zachtmoedigheid en inderdaad heeft zij geen politiek tegenstander laten executeren, maar waar haar persoonlijke ijdelheid geraakt was kon zij toch wrede straffen uitdelen. PROF. DR TH. J. G. LOCHER
Lit.: Bain, The daughter of Peter the Great (1899); Waliszewski, La demière des Romanov, Elisabeth (1902); Stepanow, Elizabeth Petrowna (Russ. 1914). Zie verder Rusland, gesch.
