(Karl Robert), Duits wijsgeer (Berlijn 23 Febr. 1842 - Grosslichterfelde 5 Juni 1906), tot 1865 officier, promoveerde 1867 te Rostock, leefde daarna als privaatgeleerde in of bij Berlijn. Ofschoon hij zijn systeem op inductieve grondslag tracht te stellen, zette von Hartmann anderzijds het Duitse speculatieve denken voort in een tijd, die daarnaar niet veel oren meer had.
Hij wilde een synthese van Schopenhauer’s pessimisme met Hegel’s evolutionisme, waarbij hij met Schelling wil en voorstelling voor gelijkwaardige attributen van het absolute hield. De blinde wil heeft aanleiding gegeven tot het ontstaan der wereld; het doel van het bewustzijn is een verlossing van de ellende van de wil, waarbij de wereld opgeheven en het evenwicht van wil en voorstelling in het absolute hersteld wordt. Dit absolute is voor hem het Onbewuste, dat zich uit enerzijds in het physisch onbewuste in de natuur, anderzijds in het relatief onbewuste van het bewustzijn. Von Hartmann is verder transcendentaal realist: de dingen in de wereld kunnen gekend worden; hij was neo-vitalist; de religie der toekomst is volgens hem een „concreet monisme”.J. J. POORTMAN
Bibl.: hoofdwerken: Philosophie des Unbewussten (3 dln, 1869); Phänomenologie des sittlichen Bewusstseins (1879); Religionsphilosophie (1882); Aesthetik (1886-1887). Daarbij komen nog als grotere werken: Kategorienlehre (1896); Gesch. der Metaphysik (2 dln, 1899-1900); Die moderne Psychologie (1901). Bovendien schreef hij o.a.: Das Ding an sich und seine Beschaffenheit (1870); Kritische Grundlegung des transzendentalen Realismus (1875); Die Selbstzersetzung des Christentums und die Religion der Zukunft (1874); Zur Geschichte und Begründung des Pessimismus (1880); Der Spiritismus (1885); Das Grundproblem der Erkenntnistheorie (1888); Die Weltanschauung der modernen Physik (1902); Das Problem des Lebens (1906) I. De voornaamste werken zijn verzameld in de Ausgewählte Werke (13 dln, 1886-1901). Onder de schuilnaam Karl Robert: Dramatische Dichtungen (1871). Van 1906-1909 verscheen als samenvatting System der Philosophie im Grundriss (8 dln).
Lit.: Chronol. Bibliographie der Schriften E. v. H.s, van Alma v. H. (Kantstudien 17, 1912); A. Drews, E. v. H.’s phil.
System im Grundriss mit einer biograph. Einl. (1902); Leop. Ziegler, Das Weltbild H.’s (1910); Th. Kappstein, E. v. H., Einf. in seine Gedankenwelt (1907); K. O.
Petraschek, Die Logik des Unbewussten (2 dln, 1926); W. v. Schnehen, E. v. H. (1929); H. Stäglich, Verzeichnis der E. v. H. Literatur (1932); H.
Heinrichs, Die Theorie des Unbewussten m der Psychologie E. v. H.’s (1933); W. Rauschenberger, E. v. H. (1942); Sonderheft, E. v. H. (Archiv für Rechtsund Sozialphil., 1943).
