Frans generaal (Kamerijk 25 Jan. 1739 - Turville-Park in Buckinghamshire 14 Mrt 1823), nam aan de Zevenjarige Oorlog deel, streed van 1768-1770 tegen Paoli op Corsica en werd daarna voor onderscheiden diplomatieke zendingen gebruikt o.a. in Polen. In 1778 keerde hij in het leger terug, kreeg verschillende commando’s in het W. en werd in 1788 veldmaarschalk.
Toen de Revolutie uitbrak kreeg hij als geboren avonturier de kans een rol te spelen. Op 15 Mrt 1792, toen de koning een Girondijns ministerie nam om de oorlog met Oostenrijk te ontketenen, werd hij minister van Buitenlandse Zaken. Zijn plan om Pruisen van Oostenrijk los te maken en met Engeland een bondgenootschap te sluiten mislukte echter. Toen Lodewijk XVI op 13 Juni de Girondijnse ministers ontsloeg en weigerde de priesterwetten te ondertekenen, bleef Dumouriez de portefeuille van Oorlog beheren.Maar de Législative nam een motie aan ten voordele van de afgetredenen en toen volgde ook Dumouriez hun voorbeeld (16 Juni). In Aug. werd hij opperbevelhebber van het Noorderleger in plaats van Lafayette, die geëmigreerd was. Hij wist de geest in het leger te verbeteren, waarin hij een soort vaderlijke tucht handhaafde, en zich met dat van Kellermann, dat uit Metz naar het W. oprukte, te Dampierre aan de Aisne te verenigen (18 Sept.). Hij beschikte nu over 36.000 man tegenover 34.000 man onder de hertog van Brunswijk, in wiens rug hij nu meteen gekomen was. Toen deze hem twee dagen later in zijn sterke stelling bij Valmy aanviel, sloeg hij hem af, wat een groot moreel succes en de terugtocht der Pruisen tot gevolg had. Dumouriez belette deze niet. Integendeel, met goedvinden van Servan, minister van Oorlog, en Danton onderhandelde hij met hen. Zijn doel was een bondgenootschap en de strijd enkel met Oostenrijk om de verovering van de Zuidelijke Nederlanden.
Na een kort verblijf te Parijs overwon hij de Oostenrijkers tussen Bergen en Valenciennes bij Jemappes (6 Nov.). In hoofdzaak was deze overwinning te danken aan de aanvalskracht der vrijwilligers. Ook nu weer verzuimde Dumouriez zijn tegenstanders te vernietigen, die hij wel is waar in een maand tijd uit België verdreef, maar wie hij de gelegenheid liet om zich in het Rijnland te herstellen. In het bezette gebied deed hij zijn best om tezamen met de democratische partij een onafhankelijke zusterrepubliek te stichten. Hij dwong er de geestelijkheid tot een lening, waaruit hij de onkosten van de oorlogvoering financierde, en vergat daarbij zijn eigen voordeel niet. In Parijs vormde men echter een gecentraliseerd „Aankoopdirectorium” en voelde men meer voor betaling met assignaten en voor annexatie.
Van 1 Jan. tot 26 Jan. vertoefde Dumouriez te Parijs, waar hij zich impopulair maakte door zijn ruzies met de Bergpartij en zijn pogingen Lodewijk XVI te redden. Marat schreef toen reeds in zijn krant, dat hij wedde, dat Dumouriez vóór Maart geëmigreerd zou zijn. Terwijl de Zuidelijke Nederlanden nu stuk voor stuk geannexeerd werden, dwong de oorlog met Engeland Dumouriez tot een aanval op de Republiek, die echter mislukte (Breda 25 Febr., Geertruidenberg 4 Mrt). Nu vielen de Oostenrijkers België weer binnen. Dumouriez’ leger had aan alles gebrek, de geest was slecht, de Belgen wensten een nederlaag der Fransen. Deze kwam bij Neerwinden (18 Mrt). In de nacht van 20/21 Mrt had Dumouriez een samenkomst te Leuven met Danton. De Nationale Conventie daagde daarop de opperbevelhebber voor haar balie (29/30 Mrt). Samen met de minister van Oorlog zond zij vier commissarissen om hem te arresteren. Sedert 23 Mrt onderhandelde hij met de Oostenrijkers: hij zou België zonder strijd ontruimen, in Frankrijk de monarchie herstellen — wellicht onder de hertog van Chartres, de latere Lodewijk Philips, die een van Dumouriez’ onderbevelhebbers was — en de Oostenrijkers beloofden in Frankrijk geen veroveringen te maken. De commissie van vijf werd door Dumouriez gevangen genomen en naar de vijand gezonden. Nu stelde de Conventie Dumouriez als verrader buiten de wet (3 Apr.). Slechts ca 1000 man begaven zich met hem naar de Oostenrijkers, onder wie Chartres (5 Apr.). Nog dertig jaar lang zwierf Dumouriez onder verschillende namen Europa rond en ontving ten slotte in Engeland een jaargeld. Zijn mémoires werden als dl 11 en 12 van Lescures Bibliothèque des Mémoires uitgegeven (1848).
DR J. S. BARTSTRA
Lit.: J. Holland Rose and A. M. Broadley, D. and the defence of England (1909); Pouget de Saint-André, Le général D. (1914); Chuquet, D. (1914); Idem, Les guerres de la Révolution (I: La première Invasion prussienne, II: Valmy, III: La retraite de Brunswick, IV: Jemappes et la conquête de Belgique, V: La trahison de D. (1886-1891); H. Welschinger, Le roman de D. (1890); E. Cruyplants, D. dans les ci-devant Pays-Bas autrichiens (1912).
