is een ziekte, die veroorzaakt wordt door diphtheriebacillen, ontdekt door Klebs in 1883 en voor het eerst gekweekt door Löffler in 1884. Wanneer iemand, die vatbaar is voor de ziekte (vnl. kinderen) met diphtheriebacillen besmet wordt, nestelen deze zich ter plaatse en veroorzaken een ontsteking, waarbij het weefsel afsterft en zich een grijs-wit vlies vormt.
Dit vlies (pseudo-membraan) bevat de diphtheriebacillen in groten getale. De plaatsen, waar de diphtheriebacillen zich kunnen nestelen, zijn zeer verschillend. Het meest wordt de keel aangetast; ook op het strottenhoofd en het slijmvlies van de neus kunnen al of niet, nadat eerst de keel ziek is geworden, de diphtheriebacillen een plaatselijke ontsteking veroorzaken. Ook diphtherie van de huid, van het oog, van de mond, komt voor, al zijn dit uitzonderingen.De verschijnselen van de ziekte zijn allereerst afhankelijk van de plaats der eerste nesteling der diphtheriebacillen, maar blijven daartoe zelden beperkt. Na korter of langer tijd ontstaan er algemene verschijnselen, die veroorzaakt worden door de vorming van vergiftige stoffen (toxines) door de diphtheriebacillen. De bacillen zelf blijven meestal op de plaats van eerste nesteling en dringen niet verder in het lichaam door, maar de gevormde giften worden geresorbeerd en kunnen allerlei organen op afstand ziek maken. Wanneer de keel de plaats is, waar de diphtheriebacillen weten post te vatten, dan ontstaat er een angina diphtherica. De verschijnselen van deze vorm van diphtherie, tevens de meest voorkomende vorm, verschillen weinig van die van een gewone angina. Er bestaat keelpijn bij het slikken. De keel ziet rood en men ziet — na een dag — meestal ook reeds de typische witte vliezen op de tonsil en op de verhemeltebogen, waardoor men onmiddellijk op de gedachte moet komen, dat diphtherie in het spel kan zijn. Zoals bij elke angina zijn daarbij de lymphklieren onder de kaakhoek gezwollen, omdat daarheen de giftige stoffen, in de keel gevormd, het eerst worden getransporteerd. Wanneer de diphtherie een ernstig verloop neemt, zijn dikwijls de lymphklieren zeer sterk gezwollen en zeer pijnlijk, waarbij de hele hals dik kan worden (burgemeestershals).
De plaatselijke verschijnselen van een neusdiphtherie verschillen al evenmin erg van die van een gewone rhinitis. Hier zijn de witte vliezen in de neus te zien (speciale techniek) en bestaat soms een afscheiding van vies geelrose vocht, dat de bovenlip stuk maakt.
De leek kent van de diphtherie meestal slechts de verschijnselen van de localisatie van de ziekte in het strottenhoofd, de laryngitis diphtherica, die ook onder de naam Croup (kroep) bekend is. Omdat in het strottenhoofd de stembanden zijn uitgespannen, kenmerkt zich deze aandoening door schorre stem, heesheid en een eigenaardige schorre blafhoest, welke verschijnselen wederom niet veel verschillen van een laryngitis van andere herkomst, zoals bij griep of mazelen. Wat evenwel deze larynxdiphtherie zo gevaarlijk maakt, is, dat de vliezen, die zich ook hier vormen, het nauwe strottenhoofd geleidelijk afsluiten, zodat het kind geen lucht meer kan krijgen. Het wordt gaandeweg benauwder, vertoont intrekkingen van zijn borstkas bij de inademing, omdat deze zich wel uitzet, maar de lucht niet snel genoeg door het vernauwde strottenhoofd kan toestromen. Dan is de toestand levensgevaarlijk en is men vaak genoodzaakt door een operatie (Tracheotomie, die bestaat in het maken van een opening in de luchtpijp onder de verstopte plaats) de luchttoevoer weer mogelijk te maken. Ook kan dit soms geschieden door een buis door de mond in het strottenhoofd te brengen. Deze buis heeft een bredere kop, waarmee zij op de ingang van het strottenhoofd blijft hangen en is hol, zodat de lucht ongestoord kan passeren (intubage). Soms dringt de diphtherie nog dieper in de luchtwegen door en bereikt zij eerst de luchtpijp (trachea) of zelfs de vertakkingen daarvan. Wanneer de fijnere vertakkingen door de ziekte worden aangetast, is de toestand zeer ernstig, omdat de luchttoevoer dan op vele plaatsen, die dieper in de long gelegen zijn, wordt belemmerd, zodat een operatie aan de luchtpijp niet helpen kan.
De huid-diphtherie is vaak zeer onschuldig. Op een wondje, nogal eens de navelwond, nestelen zich de diphtheriebacillen en ziet men een diphtherievlies ontstaan, terwijl ook weer de bijbehorende lympheklieren vergroot worden. Daarbij kan een sterke zwelling om de plaatselijke diphtheriezweer ontstaan, en wanneer het daartoe komt, kan de huiddiphtherie ernstig verlopen. Ook de diphtherie van het bindvlies van het oog kan ernstige gevolgen hebben, omdat na de genezing van de plaatselijke ontsteking het hoornvlies ondoorzichtig kan blijven.
Behalve deze plaatselijke verschijnselen van de ziekte bestaan er algemene verschijnselen, die soms nauwelijks betekenis hebben en in andere gevallen onmiddellijk hoogst ernstig zijn. Zij zijn alle het gevolg van een vergiftiging van het lichaam met de door de diphtheriebacillen gevormde vergiften. In lichte gevallen is het kind hangerig, voelt het zich ziek, heeft het geen eetlust en braakt het een enkele maal en als men dan temperatuur opneemt, blijkt het koorts te hebben, die bijna nooit al dadelijk erg hoog is. In middelmatig zware gevallen is de patiënt van den beginne, of na één of twee dagen veel zieker, heeft hij hoger koorts en is lusteloos. Hij weigert alle voedsel en ligt maar stil en suf.
Bij de allerergste vormen is de toestand al na enkele uren soms alarmerend. Het kind ziet er zwaar vergiftigd uit, heeft een akelig slechte pols en zeer hoge temperatuur, braakt alles uit, de kleur van de huid is blauw-grijs en ook de plaatselijke aandoening is meestal uitgebreider en ernstiger.
Gelukkig zijn deze laatste kwaadaardige vormen, waarbij de diphtheriebacillen zoveel vergif vormen dat het lichaam dit niet verdragen kan, een hoge uitzondering. De vergiftiging kan zich ook nog later en op andere wijzen uiten. Het vergif kan langzamerhand inwerken op het zenuwstelsel en daardoor kunnen nog 3 of 4 weken na het begin van de ziekte verlammingen ontstaan. Deze verlammingen betreffen meestal het eerst de spieren van het weke verhemelte. Daardoor gaat het kind door de neus praten en verslikt het zich, zodat het voedsel door de neus naar buiten komt: het weke verhemelte moet bij het slikken en spreken de neus van de keelholte afsluiten, maar kan dit niet meer doen, als het verlamd is. Ook oogspierverlammingen komen voor evenals die van benen en armen, van romp-, rug- en halsspieren. Gelukkig zijn al deze verlammingen meestal geneeslijk en komt het nooit voor, dat de patiënt er iets uit overhoudt. Wel kan volledige genezing lang op zich laten wachten. Ook de zenuw, die het hart verzorgt, kan vergiftigd worden en daardoor verklaart men de ook gelukkig zeer zeldzame gevallen van plotselinge dood na deze vormen van diphtherie. Er bestaat ook kans, dat de diphtherie gecompliceerd wordt door een aandoening van de hartspier, waardoor de kans op een ongunstig verloop en zelfs op een plotseling overlijden sterk toeneemt. Als complicatie van de ziekte moet voorts nog genoemd worden de nieraandoening, die het gevolg is van de vergiftiging van de nier bij haar poging tot verwijdering van het gif uit het lichaam.
Alle ellende, die de diphtherie kan veroorzaken, kan men meestal voorkomen, als men zo spoedig mogelijk de juiste behandeling toepast. Een uitzondering op deze regel vormen slechts de zeldzame, kwaadaardige vormen der ziekte, die evenwel ook veel meer worden gezien, als de behandeling te laat is toegepast. Dat men de behandeling kent, is te danken aan Roux, die heeft gevonden, dat de diphtheriebacillen ook in de voedingsbodem, waarin men ze buiten het lichaam kweekt, een gif vormen en die aantoonde, dat men met dit vergif de verschijnselen bij dieren kon opwekken. Von Behring heeft daarna (1893) ontdekt, dat een dier, waarbij men een kleine hoeveelheid van dit vergif (of een verzwakt gif) inspoot, een stof vormde, waardoor het vergif onschadelijk werd gemaakt. Terwijl het vergif toxine genoemd wordt, heet deze stof, die het ingespoten dier vormt, antitoxine (tegengif). Ter genezing spuit men een serum in, dat antitoxine bevat. Bij tijdige toediening van dit antidiphtherieserum is het succes groot. Niet alleen verdwijnen de algemene ziekteverschijnselen meestal spoedig, maar ook is er grote kans, dat het plaatselijk proces zich niet verder zal uitbreiden, wat vooral bij een laryngitis diphtherica van grote betekenis kan zijn, doordat de operatie voorkomen kan worden. Soms ontstaan later toch nog verlammingen. Het gif was, voordat het serum was ingespoten, misschien al gebonden.
De wetenschap gaat evenwel nog verder. Men kan de vatbaarheid, die van verschillende personen geheel verschillend pleegt te zijn, zeer belangrijk verminderen door een onschadelijke methode van immunisatie. Wanneer men een jong kind, dat met diphtherie in aanraking is geweest, snel wil beschutten, dan kan men ook prophylactisch hetzelfde serum of beter serum van een andere diersoort (schapeserum) inspuiten. Dit helpt ten hoogste voor drie weken, daarna is het kind weer vatbaar als tevoren. Meestal wacht men tegenwoordig liever op de allereerste verschijnselen, voordat men het serum inspuit.
Maar gezonde kinderen kan men onvatbaar maken voor de diphtherie op geheel andere wijze. Men moet daarvoor gebruik maken van het vergif door de diphtheriebacillen gevormd in de bouillon, waarin ze gekweekt worden, nadat men dit op de een of andere manier onschadelijk heeft gemaakt. Dit geschiedde vroeger door het te mengen met een zekere hoeveelheid van het serum van paarden, dat antitoxine bevat. Met deze toxine-antitoxinemengsels, die von Behring het eerst toepaste, is veel geïmmuniseerd en het wordt in zeldzame gevallen bij oudere kinderen en volwassenen nog wel gebruikt als men de onschuldige reacties, die men na inspuiting van anatoxine op deze leeftijd ziet, wil vermijden. Veel beter kan men voor de immunisatie bezigen het door Ramon ontdekte anatoxine. Dit is gif van de diphtheriebacillen, dat onschadelijk is gemaakt door het met formaline te mengen en bij een zekere temperatuur een maand lang te bewaren. Daardoor wordt het geheel en al ongiftig, maar behoudt de eigenschap om tegen diphtherie onvatbaar te kunnen maken.
Het wordt bij voorkeur bij jonge kinderen van ½ - 6 jaar toegepast; het moet driemaal worden ingespoten, telkens met een tussenpoos van 3 weken. Na de laatste inspuiting duurt het vaak nog enkele weken, voordat het kind onvatbaar is. Slechts bij uitzondering blijft een kind na deze 3 inspuitingen toch nog vatbaar; men kan het later dan nog een vierde injectie geven. Men weet dit alles zo precies,
1. omdat honderdduizenden kinderen reeds werden ingespoten en bij de ingespoten kinderen de diphtherie slechts zelden is voorgekomen, niettegenstaande zij leefden te midden van andere kinderen, die diphtherie kregen, omdat zij niet waren ingespoten;
2. omdat men op zeer eenvoudige manier bij iemand kan vaststellen, of hij al dan niet vatbaar is voor diphtherie en daarmee heeft waargenomen, dat na de drie inspuitingen inderdaad onvatbaarheid was ontstaan bij meer dan 95 pct van de ingespotenen. De eenvoudige methode bestaat hierin, dat men in de huid van iemand een zeer kleine hoeveelheid diphtherietoxine (gif) van bekende sterkte inspuit. Enige dagen daarna ziet men bij gevoelige mensen een roodheid en zwelling op de plaats van inspuiting, die na een week verdwijnt en ten hoogste een bruin vlekje nalaat. Iemand, die niet vatbaar is, krijgt deze plaatselijke zwelling en roodheid niet, omdat hij zoveel anti-toxine van nature in zijn bloed heeft, dat het vergif onmiddellijk op de plaats van inspuiting onschadelijk wordt gemaakt. Deze methode is bekend als de reactie van Schick. Het is aan te raden in plaatsen, waar diphtherie voorkomt, alle gezonde kinderen tegen diphtherie in te spuiten en een enkele injectie met het diphtherieanatoxine bij vroeger ingespoten kinderen te geven, wanneer de eerste inenting langer dan een jaar geleden is of wanneer het kind met diphtherie in aanraking is geweest. PROF. DR E. GORTER
