is een term, voor het eerst in het openbaar gebruikt door Mussolini in een rede te Milaan op 1 Nov. 1936. Daarin bezegelde hij het beginstadium van de Duits-Italiaanse toenadering en noemde de pas tussen Berlijn en Rome getroffen overeenstemming geen internationale scheidslijn maar een As, waar omheen alle vredelievende landen konden samenwerken.
Dit beeld werd in de Duitse en Italiaanse pers overgenomen en is tot in Wereldoorlog II gangbaar geweest.Mussolini’s rede viel niet samen met het beginstadium van de as. De ambitieuze buitenlandse politiek van het fascisme had aanvankelijk vergeefse pogingen gedaan om in concurrentie met Frankrijk de vriendschap van Polen en de Kleine Entente te werven, landen dus, die bij de status quo van de vredesverdragen belang hadden. Sinds 1926 daarentegen had zij zich geworpen op de steun aan revisionistische staten (z revisionisme), gelijk Hongarije, Bulgarije en Oostenrijk. Dit was meer in overeenstemming met de eigen revisionistische opvatting, dat Italië de vruchten van de overwinning van 1918 niet had geplukt. Het bracht Italië bovendien nader tot Duitsland. Hier lagen echter twee kwesties in de weg: Oostenrijk met de Anschlussbeweging en Zuid-Tïrol met zijn Duits sprekende minderheid.
Italië wenste Oostenrijk als bufferstaat behouden te zien en was dan ook een van de landen, die zich in 1931 tegen de Duits-Oostenrijkse tolunie verzetten. Afgezien hiervan ontwikkelden de Duits-Italiaanse betrekkingen zich verder goed en in 1933 nam Mussolini het initiatief tot een vier-mogendhedenpact tussen Italië, Duitsland, Frankrijk en Engeland met revisionistische bedoelingen, die echter niet werden verwezenlijkt.
De machtsaanvaarding van het nationaalsocialisme in Duitsland en de nu feller gevoerde Anschluss-campagne brachten weer een periode van spanning. Italië legde in het voorjaar van 1934 te zamen met Engeland en Frankrijk een verklaring af tot ondersteuning van de Oostenrijkse onafhankelijkheid en versterkte kort daarna zijn invloed in Oostenrijk en Hongarije door de ondertekening met die landen van de Protocollen van Rome, verklaringen van vriendschap, consultatie en economische samenwerking van 17 Mrt 1934. Aldus had Italië tegen Duitsland een blok gevormd met indirecte steun van Engeland en Frankrijk. Duitsland zocht toen weer toenadering en Hitler bracht het eerste bezoek aan Mussolini. Het resultaat was nog niet groot, want toen kort daarna de nat.-soc. putsch in Oostenrijk (z Anschluss) en de moord op Dollfuss plaats had (25 Juli), vond Mussolini hierin genoeg aanleiding om een legerkorps naar de Brenner te zenden. Dit voorval, benevens de Duitse opzegging (16 Mrt ’35) van de militaire bepalingen van het vredesverdrag van Versailles, bracht Italië nogmaals nader tot Frankrijk en Engeland.
Voorafgaande besprekingen met Laval over Afrikaanse geschilpunten hadden ook betrekking gehad op de onafhankelijkheid van Oostenrijk en in Apr. 1935 had Italië met Engeland en Frankrijk een conferentie in Stresa, waar de eenzijdige Duitse acties veroordeeld werden (het zgn. Stresa-front). In de Volkenbond herhaalde Italië deze veroordeling. Hiermee kwam ook aan deze faze van de Duits-Italiaanse betrekkingen, gegroepeerd om de Oostenrijkse kwestie, een einde.
Italië kwam verzwakt uit het Abessinische avontuur (z Abessinië) te voorschijn. Duitsland had zijn neutraliteit in het internationale verzet tegen Italië zorgvuldig kenbaar gemaakt. Zo waren de voorwaarden voor een nieuw rapprochement aanwezig. Italië gaf zijn goedkeuring aan het Duits-Oostenrijkse verdrag van 11 Juli 1936, hetgeen op een Duits-Italiaans compromis neerkwam. In Mrt d.a.v. had het reeds een welwillende houding aangenomen, toen Duitsland het Rijnland bezette. Duitsland van zijn kant steunde Italië aanvankelijk in de politiek t.a.v. de Spaanse burgeroorlog.
Bezoeken van toenemende betekenis werden tussen beide landen uitgewisseld. Italië gaf Duitsland luchtvaartrechten; Berlijn erkende het nieuwe Italiaanse imperium. Daarop hield Mussolini dan de hiervoren genoemde rede, waarin hij tevens zeide, dat door het verdrag van 11 Juli 1936 een element van geschil ook tussen Italië en Duitsland was weggenomen. Toen de Anschluss op 13 Mrt 1938 werkelijk een feit werd, roerde Mussolini zich niet meer en sprak hij van een logische ontwikkeling.
Het begin van de definitieve samenwerking was nog aarzelend: Duitsland wilde zich niet te diep in Spanje verwikkelen. Italië zich nog niet bij het Duits-Japanse anti-Kominternpact aansluiten. Maar naarmate Duitslands positie sterker werd, was Italië minder toegankelijk voor andere invloeden en Neville Chamberlain’s pogingen om door een verzoeningspolitiek het front van Stresa te herstellen, slaagden niet. Tegen alle verdere internationale crises, die aan de oorlog voorafgingen, de Sudeten-Duitse kwestie, de bezetting van Tsjecho-Slowakije en de Italiaanse bezetting van Albanië bleek de as bestand te zijn. Op 22 Mei 1939 werd deze samenwerking bevestigd door een Duits-Italiaans verdrag van bondgenootschap, al spoedig gevolgd door een overeenkomst tot overbrenging van de Duits-sprekende bevolking in Italiaans Zuid-Tirol naar Duitsland. Zo ging men de oorlog in, waaraan Italië echter eerst in een gevorderd stadium van het Duitse offensief in Frankrijk deelnam (10 Juni 1940). De capitulatie van Italië op 8 Sept. 1943 maakte een einde aan de as „Berlijn-Rome”.
PROF. MR A. J. P. TAMMES
Lit.: Waardevolle gegevens over de achtergrond van de latere periode der Duits-Ital. samenwerking in Ciano’s Diary 1939-1943 (New York-London 1946); G. Cucchetti, Italia, Germania (Palermo 1940); P. de Zara, Mussolini contre Hitler (Paris 1938).
