(Ned.) Limburgse gemeente, groot 2530 ha met (1953) 10 980 inw., van wie (1947) 95,5 pct R.K., 3,5 pct Prot. en 1 pct andersdenkenden, bestaat uit het stadje Valkenburg, gelegen in het Geuldal en aan de electrische spoorlijn Maastricht - Heerlen, en uit een landelijk gedeelte, dat zich over heuvelachtig terrein (rijk aan natuurschoon) uitstrekt. Hoofdmiddelen van bestaan zijn: akkerbouw (op het lössplateau), veehouderij (in het Geuldal) en verder toeristenverkeer.
Het stadje Valkenburg (1947: 4490 inw.), centrum van toeristenverkeer, vooral ook door de van daaruit georganiseerde autocarrondritten (België en Duitsland), werd reeds in 1041 genoemd en was voorheen ommuurd.Van de oude wallen en van de middeleeuwse 4 stadspoorten is slechts een deel overgebleven, nl. de Grendelpoort (vroeger Trichterpoort) en de Berkelpoort (14de-eeuws) en een deel van de westelijke stadsmuur met de resten van 2 torens. De R.K. kerk dateert uit de 13de en 14de eeuw en is in Romaanse stijl gebouwd. De voornaamste bovengrondse bezienswaardigheden zijn voorts: de ruïne van het kasteel van Valkenburg (de meest behouden hoogteburcht van Nederland uit het midden der 11de eeuw en een der stamzetels van het Vorstenhuis), de Wilhelminatoren (uitzichttoren), een dierentuin, het Rotspark (uitgestrekt wandelbos) met openluchttheater en de Lourdesgrot. Ondergrondse bezienswaardigheden zijn: de Gemeentegrot, Fluwelengrot, model steenkolenmijn en de imitatie der Romeinse catacomben. Ook is er een natuurbad „Valkenburg”.
In de gemeente liggen verscheidene kastelen. Het kasteel Den Halder (na 1350) was met de daartoe behorende landerijen een groot leen van het huis Valkenburg. Het heeft zich vermoedelijk ontwikkeld uit een N.W. walmuur van het stadje. Het tegenwoordige gebouw, waarin o.m. gevestigd een oudheidkundig streekmuseum, dateert uit 1635. Het kasteel Chaloen werd reeds in 1381 genoemd. Het kasteel Genhoes, eveneens een zeer oud middeleeuws kasteel, stond reeds in 1224 bekend onder de naam van kasteel Oud-Valkenburg. Beide zijn thans oudheidkundige musea.
De gemeente Valkenburg telt voorts de dorpen Broekhem (1947: 1190 inw.), Houthem-St Gerlach (1530 inw.), Oud-Valkenburg (160 inw.), Schin op Geul (1200 inw.), Sibbe en Ijzeren (850 inw.) en vele buurten en gehuchten, w.o. Ransdaal (55 inw.). De ouderdom van de R.K. kerk te Schin op Geul blijkt uit het feit dat zij de moederkerk was, van waaruit Valkenburg zich in 1281 afscheidde en in dat jaar zelfstandige parochie werd.
Lit.: G. A. Huygen, Groot Valkenburg historisch bezien (Maastricht 1946, 2de dr. Valkenburg 1951).
