zijn protozoën van de klasse der Flagellaten. In hun volwassen vorm zijn ze slank, ca 30 micron lang bij 3 micron breed.
Zij dragen zowel een zweepdraad (flagel) als een undulerende membraan, d.w.z. een vlies dat met één rand langs de lengte van het lichaam bevestigd is en waarvan de vrije rand een golvende beweging maakt, unduleert. Het zijn parasieten van mens en dier; de overbrenging geschiedt door de steek van insecten. In deze beide gastheren, insect en zoogdier, maken de trypanosomen een ontwikkeling door, waarbij men achtereenvolgens kan onderscheiden de leishmania-vorm (z bij leishmaniosis), ovaal en zonder zweepdraad, de leptomonas-vorm, langwerpig met een zweepdraad, de critidia-vorm, welke eveneens een zweepdraad heeft, terwijl er een undulerende membraan is gevormd, die halverwege het lichaam van de parasiet reikt, en ten slotte de boven beschreven trypanosomen-vorm.Trypanosomen veroorzaken bij de mens tweeërlei ziekten, de Afrikaanse slaapziekte en de Amerikaanse ziekte van Chagas.
De slaapziekte vindt men uitsluitend in bepaalde delen van tropisch Afrika. Er zijn twee vormen, die resp. worden veroorzaakt door Trypanosoma gambiense en Tr. rhodesiense. Ook talrijke in het wild levende dieren (gazellen, antilopen en vooral huisvee) kunnen met deze trypanosomen zijn besmet. Behalve de mens zijn zij dus reservoirs voor de infectie. De besmetting wordt overgebracht door de tsetsevliegen, verschillende soorten van de familie Glossina; voor Tr. gambiense is het vooral Gl. palpalis; voor Tr. rhodesiense Gl. morsitans. De verbreiding van de beide soorten slaapziekte is dan ook geheel bepaald door de verblijfplaatsen van de tsetsevlieg; de infectie met Tr. gambiense komt vooral voor in Midden- en West-Afrika, die met Tr. rhodesiense meer in Z.O.-Afrika.
De tsetsevlieg behoeft zeer bepaalde omstandigheden voor haar bestaan.
Zij leeft in gebladerte, dus in de schaduw, op plaatsen met een hoge vochtigheidstoestand van de lucht; men vindt Gl. palpalis vooral in de altijd groene bosjes langs de oevers van rivieren of in het tropische regenbos. Gaat de mens langs paden in deze bosjes, dan bestaat de kans dat hij door de tsetsevlieg wordt gestoken en eventueel met trypanosomen wordt besmet. De Gl. morsitans leeft meer in de savannah; zij voedt zich veel meer dan Gl. palpalis op dieren.
Na de steek van een besmette vlieg kan de ziekte beginnen met een onregelmatige koorts en een vlekkig uitslag. De koorts kan verdwijnen, maar komt telkens, zij het dikwijls met lange tussenpozen, terug. De patiënt wordt zwakker en de lymphklieren, vooral van de hals, gaan zwellen. In dit stadium zijn de trypanosomen te vinden, hetzij direct in het bloed, hetzij in punctievocht uit de lymphklieren. Na dit stadium kan genezing volgen, maar in de meerderheid der gevallen volgt het tweede stadiumvandeziekte,de echte slaapziekte. De patiënt wordt suf, beweegt zich traag, hij klaagt over zware hoofdpijn en koorts. Langzaam gaat deze toestand over in het slaapstadium; de patiënt valt steeds weer in slaap, staande, pratend, soms zelfs tijdens het eten met het half gekauwde voedsel in de mond. Hij wordt steeds magerder, er ontwikkelen zich krampen en verlammingen en ten slotte sterft hij aan uitputting. Tijdens het tweede stadium vindt men de parasieten in het ruggemergsvocht.
De infectie met Tr. rhodesiense verloopt in het algemeen sneller en heeft een ernstiger karakter dan die met Tr. gambiense. In het eerste stadium is genezing mogelijk door behandeling met verschillende middelen (Germanin, Antrypol, enz.).
De slaapziekte is een ernstige volksplaag; zij vermindert het arbeidsvermogen van de aangetasten, veroorzaakt aanzienlijke sterfte en kan gehele dorpen ontvolken. De wegtrekkenden vestigen zich elders en kunnen daar een nieuwe haard van slaapziekte doen ontstaan.
De bestrijding bestaat enerzijds in het verdelgen van de tsetsevlieg, bijv. door vangen, door insectendodende middelen, maar bij voorkeur door leven en broeden van de Glossina onmogelijk te maken, bijv. door kappen van het besmette bos. Als uiterste middel kan verplaatsing der dorpen in aanmerking komen. Anderzijds is het mogelijk de mens tegen de infectie te beschermen door hem regelmatig (bijv. elk half jaar) in te spuiten met Pentamidine, Lomedine e.d. De resultaten van deze betrekkelijk nieuwe behandelingswijze zijn veelbelovend. Door de vermindering van het aantal geïnfecteerde personen daalt ook het aantal besmette tsetsevliegen en op deze wijze kan een slaapziektehaard zijn betekenis verliezen.
Een belangrijke ziekte van het vee in Afrika, de nagana, wordt ook veroorzaakt door een trypanosoma, nl. Tr. brucei, waarbij de infectie vnl. door Gl. morsitans wordt overgebracht.
De ziekte van Chagas is inheems in Midden- en Zuid-Amerika. De ziekte wordt veroorzaakt door besmetting met Schizotrypanum cruzi, een trypanosomensoort die overgebracht wordt door Triatorna- en Rhodnius-soorten, 2-3 cm grote vliegende roofwantsen van de familie Reduviidae. De infectie van de mens geschiedt niet door de beet der wantsen; de trypanosomen worden met de ontlasting van de wants uitgescheiden en door krabben in de steekwond gebracht. Behalve de mens zijn ook verscheidene diersoorten besmet gevonden (hond, kat, miereneter, aap enz.). Triatoma leeft in de huizen, vooral in die welke van gevlochten gras of adobe zijn gebouwd; zij verschuilen zich in de kieren en reten waar men ze bij duizenden kan vinden.
De beet van een besmette Tria torna veroorzaakt een plaatselijke ontsteking van de huid, waarin men de leishmania-vorm van schizotrypanum vinden kan. Wanneer de wants in het gezicht bijt, wat dikwijls het geval is (kissing bug), ontstaat zwelling van de oogleden en het gelaat. Later ontstaan er zwellingen op andere plaatsen van de huid, die kraakbeenhard en violet-rood van kleur zijn. Tevens ziet men een gegeneraliseerd uitslag van rode plekken. De lymphklieren zetten op. Nu komt er een periode van koorts, die weken kan aanhouden en tijdens welke men volwassen trypanosomen in het bloed kan vinden. Later nestelen de parasieten zich als leishmania-vorm in verschillende weefsels, o.a. in de hartspier, waar een sterke vermenigvuldiging plaats vindt, zodat van daar uit weer nieuwe bloedinfectie ontstaat. Het ernstigste verschijnsel van de ziekte van Chagas is de onvoldoende werking van het hart, veroorzaakt door de talrijke in de spiervezels liggende parasieten; wanneer de parasieten in groten getale in andere organen (bijv. de hersenen) aanwezig zijn, vindt men verschijnselen van dat orgaan. Bij jonge kinderen kan de ziekte snel dodelijk verlopen, nog alvorens de orgaansymptomen zich ontwikkelen.
De behandeling is nog onbevredigend. De bestrijding geschiedt vnl. door uitroeiing der Triatomen, dus vooral door verbeteren van de huiselijke zindelijkheid en door insectendodende middelen.
PROF. DR W. KOUWENAAR.
