Spaans romanschrijver (San Sebastidn 1872) is een Bask: met Unamuno behoort hij tot de weinige Basken die een plaats van betekenis innemen in de Spaanse letterkunde. Na medicijnen te hebben gestudeerd aan de Universidad Central te Madrid, vestigde Baroja zich als arts te Cestona (prov.
Guipüzcoa). Hij gaf de medische praktijk spoedig op om zich voor enige tijd aan het hoofd van een bakkerij in de Spaanse hoofdstad te stellen. Daarna wijdde hij zich uitsluitend aan de letteren. Eerst in 1935 werd hij lid van de Kon. Spaanse Academie. Zijns ondanks rekent men Baroja tot de belangrijke figuren van het zgn. geslacht van 1898.
Hij is van die generatie de grootste romanschrijver. Hij debuteerde met Vidas sombrias (1900), een bundel verhalen, waarvan er sommige invloed van Poe, Dickens en Dostojewski verraden. Hij heeft verder vooral grote bewondering voor Balzac en Stendhal, Schopenhauer, Nietzsche en Kant, en voor Toergenjef. De romans vandezenSpanjaardonderscheiden zich door een scherpe visie en een ontstellend pessimisme. Van de vroege werken noemen we nog La Casa de Aizgorri (1900), een roman in dialoogvorm, die een denkbeeld wil geven van het sombere leven in een fabrieksplaatsje in de Baskische provincies. Baroja toont een zekere voorkeur voor de trilogievorm: La Lucha por la vida (1904), omvat La Busca, Mala hier ba en Aurora roja, die een bijna fotografische weergave bieden van de armste volksklasse van Madrid in het begin van de 20>tc eeuw.
Ook La Casa de Aizgorri behoort met El Mayorazgo de Labraz (1902) en Zalacain el aventurero (1909), dat de auteur zelf een van zijn meest geslaagde werken vindt, tot een trilogie: La Tierra vasca. Verschillende boeken van Baroja doen sterk denken aan de oude picareske romans. Geschreven in de 20ste eeuw, zijn zij rijk aan ideeën, ofschoon zij als kunstwerken niet sterk plegen te zijn. Een belangrijke plaats neemt in het oeuvre van den auteur ook in La Vida fantdstica, een trilogie, die gevormd wordt door 1. Inventos, aventuras y mixtificacion.es de Silvestre Paradox (1901), een gedeeltelijk autobiografische, psychologische roman, die met een zeer satirische tendenz het leven in kringen van Madrilcense bohémiens omstreeks 1900 beschrijft; 2. Camino de perjección (1902), dat als een van de beste romans van het tijdvak wordt beschouwd; 3.
Paradox, Rey (1906). Op een zeer originele wijze schildert de auteur het Andalusische leven in La Feria de los discretos (1905), het eerste deel van de trilogie El Pasado, die voltooid werd met Los Ültimos romdnticos (1906) en Tragedias grotescas (1907) , die in Parijse milieu’s spelen tijdens het Tweede Keizerrijk en de Commune.De aanslag, gepleegd op koning Alfonso XIII en zijn bruid, koningin Victoria Eugenia (1906), gaf Baroja stof tot het schrijven van La Dama errante (1908) en La Ciudad de la niebla (1909) . Het leven van Baskische zeelieden werd behandeld in Las Inquietudesde Shanti Andia (1911). El Arbol de la ciencia (1911), de levensroman van den auteur, geldt als de meest typische roman van de generatie van 1898. Van de trilogie Las Ciudades vermelden we twee delen: César o nada (1910) en El Mundo es ansi (1912), die tot de bekendste boeken van Baroja behoren. De Memorias de un hombre de acción zijn een lange reeks van romans, gebaseerd op de geschiedenis van een voorvader van den auteur, Eugenio de Aviraneta, een avonturier en intrigant uit het begin van de vorige eeuw. Een vergelijking met de Episodios Nacionales dringt zich op, ofschoon de Memorias de un hombre de acción in menig opzicht van het werk van Pérez Galdós verschillen.
Men heeft Baroja verweten dat hij zijn stijl niet verzorgt en dat hij zich zelfs niet stoort aan de regels van de spraakkunst. Daartegenover staat dat zijn proza eenvoudig en duidelijk is. Hij mag vaak bitter, hard en onbevallig zijn, hij is een zeer origineel auteur, een uitstekend waarnemer, een hartstochtelijk strijder voor waarheid en oprechtheid, geenszins ontbloot van humor en bijzonder gesteld op het paradoxale. Voor de kennis van den man en zijn werk zijn onontbeerlijk Juventud, Egolatria (1917), Pdginas escogidas (1918), Las Hor as solitarias (1918), La Formación psicológica de un escritor (1935) en Desde la ültima vuelta del camino. Memorias, El escritor segün él y segün los crüicos (!944)-
Lit. en bxbl.: S. de Madariaga, The Genius of Spain (Oxford 1923), blz. m-127; J. B. Trend, Pio Baroja and his novels, in A Picture of modem Spain (London 1921), blz. 56-79; C. Barja, Libros y autores contemporéneos (Madrid 1925), blz. 299-359; F. Pina, P. Baroja (Valencia 1928); Pfo Baroja, Sacha (El Mundo es ansl), vert. door J.
L. Pierson, met inl. van C. F. A. van Dam (Amsterdam 1937).
