Caraïbisch negerheerser, bijgenaamd „de zwarte Napoleon”, bevrijder van het tegenwoordige Haïti (Breda-plantage, N.-Haïti, 20 Mei 1744? - fort van Joux, bij Pontarlier, 7 Apr. 1803), was slaaf op de Breda-plantage, waar hij dienst deed als koetsier. Hij kreeg gelegenheid zich behoorlijk te ontwikkelen, nam deel aan de opstand van 1791 tegen de Franse kolonisten en vluchtte met vele opstandelingen naar het binnenland.
Hij koos in 1794 de zijde van Frankrijk, toen dit land de emancipatie van de slavernij op het eiland afkondigde. In 1797 werd hij door de Fransen tot generaal benoemd; onder hem dienden o.a. de bloeddorstige Kongoneger Dessalines en Henry Christophe. Zijn leger bestond uit ca 50 000 man door hem gerecruteerde en opgeleide negertroepen. Hij bedwong de Engelsen, die de zuidkust bezet hielden (1798), daarna de mulattengeneraal Rigaud. De Franse regering droeg hem op een invasie te bewerkstelligen in Jamaica en Louisiana, doch hij sloot met Engeland en de V.S. een geheim verdrag dat deze opdracht frustreerde ( 13 Juni 1799).Hij bezette daarop in 1800/’01 het O. deel van het eiland (de tegenwoordige Dominicaanse Republiek), dat bij de vrede van Bazel (1795) door Spanje aan Frankrijk was afgestaan. Nu kondigde hij een constitutie af (7 Juli 1801), inhoudend een onafhankelijkheidsverklaring, waarbij hijzelf tot gouverneur voor het leven over Santo-Domingo werd aangesteld. Napoleon zond echter een Frans leger onder zijn zwager Leclerc (1802), die aanvankelijk met Toussaint tot een accoord kwam, doch hem kort daarop verraderlijk gevangen nam en naar Frankrijk liet overbrengen. Napoleon wierp hem daar in een donkere kerker, waarin hij spoedig bezweek.
Hij was een zeer begaafd militair leider en staatsman en onderscheidde zich door grote gematigdheid. Door zijn optreden leed het plan van Napoleon tot het stichten van een groot W.I.koloniaal rijk schipbreuk en kregen de V.S. gelegenheid zich naar het Z. (Louisiania) uit te breiden.
Bibl.: Mémoires, uitg. d. J. Saint Remy (Paris 1850), met biografie.
Lit.: G. L. R. James, The Black Jacobines (London 1938); R. Korngold, Citizen Toussaint (London 1945); T. Brutus, Rançon du génie ou la leçon de T. L. (Port-au-Prince 1945); A. Nemours, T. L. fonde à S. Domingue la liberté et l’égalité, avec des doc. inéd. (Port-au-Prince 1945); S. M. Alexis, Black Liberator (London 1949); E. H. J. Maurer, Der schwarze Revolutionär: T. L. (Meisenheim 1950) ; R. Tardon, T. L. le Napoléon noir (Paris 1951).
