(Latijn Ulixes), held uit de Griekse mythologie, zoon van Laërtes (of volgens een hem minder gunstig gezinde overlevering van de listige Sisyphos), echtgenoot van Penelope, vader van Telemachos, koning van Ithaka, hoofdpersoon in Homerus’ Odyssea.
Ook in de Ilias komt Odysseus voor. Hij treedt o.a. op tegen de brutale Thersites; hij tracht samen met Aias en Phoinix door zijn welsprekendheid de vertoornde Achilles met Agamemnon te verzoenen; hij voert met Diomedes een nachtelijke verkenningstocht naar het kamp der Trojanen uit (z Rhesos).
De Odyssea behandelt de omzwervingen van Odysseus na de val van Troje en zijn thuiskomst. De voornaamste door Homerus vermelde avonturen zijn de volgende: Als Odysseus op de reis van Troje bij kaap Malea (in het Z. van de Peloponnesos) gekomen is, drijft de wind hem uit de koers. Na 9 dagen bereikt hij het land der Lotophagen. Vandaar verder varend komt hij bij de Cycloop Polyphemos. Vervolgens bezoekt hij de god der winden, Aiolos. Nu volgt zijn landing bij de stad der Laistrygonen, vanwaar hij met slechts 1 schip ontkomt, en zijn verblijf bij de tovenares Circe.
Op haar raad begeeft hij zich naar de overkant van de Okeanos, waar hij aan de ingang van het dodenrijk de overleden ziener Tei r es ias raadpleegt en ook met andere schimmen spreekt. Teruggekeerd naar Circe, zet hij zijn tocht voort. Hij passeert nu het eiland der Sirenen en de monsters Scylla en Charybdis en landt op Thrinakia, het eiland van de zonnegod Helios, waar zijn makkers de runderen van de god slachten. De wraak van Helios doet hen bij een schipbreuk omkomen. Alleen Odysseus bereikt het eiland van Kalypso, waar hij 7 jaren blijft. Dan vertrekt hij op een vlot, maar wordt weer door een storm overvallen.
Als schipbreukeling komt hij aan op het eiland der Phaiaken, die hem op hun toverschip naar Ithaka terugbrengen. Nu begint de 2de helft van het verhaal. Op Ithaka gelooft men algemeen, dat Odysseus, die bijna 20 jaren tevoren vertrok, is omgekomen; vele edelen van Ithaka en omliggende eilanden dingen naar de hand van Penelope om mèt haar het koningschap te krijgen. Als Odysseus door de Phaiaken slapende aan het strand is neergelegd, begeeft hij zich, zodra hij wakker wordt, naar de hut van de trouwe zwijnenhoeder Eumaios (Eumaeus), waar hij Telemachos ontmoet, en vervolgens, als bedelaar vermomd, naar zijn paleis. Hier heeft hij een onderhoud met zijn niets vermoedende vrouw en wordt aan een litteken herkend door zijn oude voedster Eurykleia (Euryclea), die hem onwillekeurig bijna verraadt. De volgende dag laat Penelope een wedstrijd met de boog van Odysseus houden om degene die deze kan spannen en het meesterschot door de ogen van 12 bijlen kan verrichten als echtgenoot te aanvaarden.
Alle vrijers tobben zich tevergeefs af, maar aan Odysseus gelukt het spelenderwijs. Hij doodt nu met behulp van Telemachos en een 2-tal trouwe dienaren de vrijers en maakt zich dan eindelijk bekend aan zijn gade.
Lateren weten o.a. te verhalen hoe Odysseus zich door krankzinnigheid te simuleren aan de tocht naar Troje trachtte te onttrekken, maar door Palamedes ontmaskerd werd; hoe hij Achilles deelneming aan de tocht wist te verzekeren; hoe hij de veroordeling van Palamedes bewerkstelligde; hoe hij als mededinger van Ai as na de dood van Achilles aanspraak maakte op diens wapenrusting; hoe hij Philoktetes naar het Griekse kamp bracht; hoe hij met Diomedes het Palladium uit Troje roofde en hoe hij de leiding op zich nam van de helden die in het houten paard verborgen zaten. Weer een andere sage vertelt van Odysseus’ dood door de hand van Telegonos, een zoon die hij bij Circe verwekt bad.
Reeds bij Homerus is Odysseus met zijn onverschrokkenheid, zijn vindingrijkheid, zijn listen en zijn welsprekendheid geworden tot een typisch voorbeeld. van de Griekse mens. Overigens is de Odyssee een aaneenschakeling van sprookjesmotieven, die men in allerlei landen en bij allerlei volken terugvindt, met als kern de novelle van de terugkerende echtgenoot, die na jarenlange afwezigheid weer naar zijn vaderland komt, in vermomming zijn huis betreedt en door zijn gade herkend wordt als zij op het punt staat een nieuw huwelijk te sluiten.
DR W. WIERSMA
Lit.: L. Radermacher, Die Erzählungen der Odyssea (Sitzungsberichte d. Wiener Akad. d. Wissenschaften 178, 1 (1915)); E. Schwarz, De Odyssee (1924); A. Herrmann, Die Irrfahrten des O. (1927);U. v.
Wilamowitz-Moellendorff, Heimkehr des O. (1927); V. Bérard, Dans le sillage d’Ulysse (Paris 1933); E. Howald, Der Mythos als Dichtung (1937).
