(doopnamen : Janus Julius), Engels wijsgeer en theoloog (Redcastle, Ierland, 30 Nov. 1670 - Putney bij Londen 11 Mrt 1722), verliet in 1687 de Katholieke kerk en publiceerde, na te Glasgow, Edinburgh en Leiden gestudeerd te hebben, in 1696 zijn hoofdwerk Christianity not mysterious. Hij wilde hierin de consequenties van Locke’s Reasonableness of Christianity uiteenzetten en aantonen, dat de inhoud van de openbaring met het rationele denken moet zijn te harmoniëren.
Toland is deïst; om zijn scherpe critiek op openbarings- en wondergeloof ondervond hij al spoedig felle tegenstand. Hij werd vervolgd en met arrestatie bedreigd, terwijl in Dublin zijn boeken op last van het Parlement in het openbaar werden verbrand. De term „free-thinker” werd het eerst op Toland toegepast. Van 1701 af verbleef hij lange tijd op het continent van Europa, eerst te Hannover en later te Berlijn, waar hij de bescherming van koningin Sophie Charlotte van Pruisen genoot. Na 1710 leefde hij te Londen en hij stierf aldaar, nadat hij in 1720 nog zijn Pantheisticon, een ontwerp voor een godsdienst der toekomst, publiceerde, in grote armoede.
DR F. BENDER
Bibl.: Christianity not Mysterious (1696) ; Life of Milton (1698) ; Amyntor, or a Defence of Milton’s Life (1699); Vindicus Liberius (1702); Letters to Serena (1704; gericht tot de koningin van Pruisen); Adeisidaemon (1709); Origines Judaicae (1709); Nazarenus, or Jewish, Gentile and Mahometan Christianity (1718); Pantheisticon (1720).
Lit.: J. L. v. Mosheim, De vita, factis et scriptis J. Tolandi (1722); G. Berthold, J. T. und der Monismus der Gegenwart (1876); A. Seeber, J. T. als politischer Schriftsteller (1933); M. Muff, Leibnizens Kritik der Religionsphilosophie von T., diss. Zürich (1941).
