Grieks kerkvader en bisschop van Lyon (in Klein-Azië ca 135 - ca 202), een leerling van de H. Polycarpus van Smyrna.
Tijdens de kerkvervolging van keizer Marcus Aurelius verbleef hij te Lyon als priester van de gemeente aldaar, in 177 of 178 werd hij door de geestelijkheid zijner gemeente afgevaardigd naar paus Eleutherius om hem te bewegen tot een zachter optreden tegen het montanisme; kort daarop werd hij bisschop van Lyon en nam ijverig deel aan de kerstening van Zuid-Gallië. Ca 190 vermaande hij paus Victor tot een verzoenlijker houding tegenover de kerken van Klein-Azië, die voor de viering van het Paasfeest aan haar vroegere practijk vasthielden. Nadere bijzonderheden omtrent zijn laatste levensjaren en dood ontbreken: hij is gestorven ca 202. Hij wordt als heilige vereerd (feest: 28 Juni). De grote betekenis van Irenaeus in de geschiedenis van het Christendom en de Katholieke Kerk ligt in zijn bestrijding van de gnostieke ketterij (z gnosticisme), die toendertijd grote aantrekkingskracht uitoefende op de ontwikkelden. Irenaeus heeft ze grondig weerlegd en als pseudo-Christelijk ontmaskerd in zijn groot werk Ontmaskering en weerlegging van de zgn. valse gnosis (Lat. titel: Adversus haereses), begonnen ca 180 en na grote tussenruimten voltooid ca 199.
Hij houdt met nauwgezetheid vast aan de overgeleverde leer, waarvan de gnostieken afweken, en beklemtoont de waarde van het eenvoudig geloof aan de waarheid van de openbaring, waarheid die onverminderd gehandhaafd wordt door de onafgebroken ambtsopvolging der bisschoppen in de kerken die door één der Apostelen gesticht zijn of in gemeenschap er mede leven. En daar de kerk van Rome is „de grootste en oudste en aan allen bekend, door de beide apostelen Petrus en Paulus gesticht en ingericht”, moet met deze kerk „iedere kerk, dat is de gelovigen van alle plaatsen, overeenstemmen”, want „in verbinding met deze kerk (van Rome) is de apostolische overlevering steeds bewaard gebleven door de gelovigen van alle plaatsen”. Een andere grondgedachte uit de theologie van Irenaeus is de recapitulatio-theorie: door zijn menswording, die aldus zijn fundamentele heilsdaad wordt, heeft Christus het gehele menselijk geslacht zo innig met zich verenigd, dat Hij het met Zijn Heilige Geest doordringt, heiligt, vergoddelijkt en de dood vernietigt. In een tweede geschrift Bewijs van de apostolische prediking verklaart en bewijst Irenaeus in volkse trant de Christelijke leer. Dit geschrift werd eerst in 1904 in Armeense vertaling teruggevonden. Irenaeus wordt de vader der theologie genoemd.DR v. MOREL O.CAP.
Bibl. (uitgaven en vertalingen): Adversus haereses: Migne, Patrologia graeca, t. 7 (Paris 1862); Ned. vert. v. H. U. Meyboom, Oudchristelijke geschriften t. 26-29 (Leiden i9i8-26); Bewijs van de apost. prediking: E. Terminassiantz (met Eng. en Fr. vert.) Patrologia orientalis t. 12,5 (Paris 1919); Ned. vert. v. H.
U. Meyboom, ib. t. 30 (Leiden 1920).
Lit.: F. R. M. Hitchcock, I. of Lugdunum. A Study of his Teaching (Cambridge 1914); G. Bonwetsch, Die Theologie des I. (Gütersloh 1925); L.
Spikowski, La doctrine de l’Eglise dans I. (Strassbourg 1926); W. Schmidt, Die Kirche bei I. (Helsingfors 1934)» D. van den Eynde, Les normes de l’enseignement chrétien dans la littérature patristique (Paris 1933, blz. 159-187) J C. Mohrmann, A propos de I., Adv. Haer. 3. 3. 1, in: Vigiliae chr. 3, blz. 57-61 (Amsterdam 1949); E. Scharl, Recapitulatio mundi (Freiburg i. Br. 1941); J.
Lawson, The Biblical Theology of St. I. (London 1949)-.
