gemeente in de provincie Gelderland aan de noordpunt van de Veluwe, groot 1271 ha met (1950) 5519 inw., v.w. 88 pct Prot., 2 pct R.K. en 10 pct zonder kerkgen., is gelegen aan de uitmonding van het Griftkanaal in de IJsel. De bodem bestaat gedeeltelijk uit zand en ten dele uit klei.
Ca 80 pct van de oppervlakte cultuurgrond is grasland, 20 pct is bouwland. Tot de gemeente behoren het stadje Hattem (1950: 3500 inw.) en een deel van de buurt Geldersche dijk alsmede een villaterrein. Het stadje Hattem bezit nog een gedeelte van zijn oude ommuring; de Dijkpoort (14de eeuw), gerestaureerd en thans archief en museum; een oude kerk (Ned. Herv.), uit de 14de eeuw met gewelfen muurschilderingen.De toren, met klokkenspel en van onderen uit tufsteen, is uit de 13de eeuw; een Waag met Hoofdwacht (17de eeuw) en een stadhuis (17de eeuw). De zgn. Oude Weeme (vroeger pastorie) is deels nog middeleeuws. Interessant is het familiehuis Daendels en „Het pand der Liefde”. Hoofdmiddel van bestaan is industrie (nl. klompen, emaille-waren, tricotage en landbouw).
GESCHIEDENIS
Gaedsbergh of Godsberg (Mons Dei) is een beboste hoogte bij Hattem, met nog een stukje Hesserweg, waar het oude Hattem eerst heeft gelegen. Zij verkreeg parochiële zelfstandigheid door afscheiding uit het kerspel Epe in 1176. De stadsstichting, meer oostelijk van de Gaadsberg (1299), houdt verband met het landsheerlijke kasteel, waarvan de oprichting aan Reinald I toegeschreven wordt. Slot en stad beheersten de IJsel, welke rivier een andere bedding volgde dan tegenwoordig, en hebben in de militaire geschiedenis een belangrijke rol gespeeld; bekend is het beleg van 1528, toen Floris van Egmond en Juriaan Schenck de stad voor Karel V wisten te veroveren. In 1629 weerstond Hattem een beleg van de Spanjaarden. Na de vrede van Munster werden de verdedigingswerken verwaarloosd.
Nochtans leed de bisschop van Munster bij de insluiting en bezetting van Hattem in Juni 1672 ernstige verliezen. Een zekere bekendheid geniet ook de bezetting door generaal Spengler namens stadhouder Willem V in 1786 ter beslechting van door de Patriotten veroorzaakte ongeregeldheden naar aanleiding van de magistraatsbestelling, waarbij Van der Capellen tot de Marsch en Daendels een rol speelden. De stadsregering bestond uit een schout, later hoofdschout, en acht, later tien, schepenen, die tevens burgemeesters waren. Westelijk van de stad stond vóór de Hervorming het Benedictijner nonnenklooster Klaarwater (of Ten Glaren Water), gesticht in 1414 door zusters uit Zwartewater.
DR A. J. MARIS
Lit.: A. J. van Asselt, Oude beschr. v. H., Geld. Volksalmanak, 117 (1874); L. A. J.
W. Sloet, Des Hertog* s Huis te H. i. h. begin der XVde eeuw, Nijhoff’s Bijdr. v. Vad. Gesch. en Oudheidk., Nieuwe reeks, IX, 12 (1877); F. A. Hoefer, Aant. betr. de kerk v.
H. Met bijl., 2 dln. Uitg. Ver. Gelre (Arnhem 1900); Idem, Aanvullingen op de ,,Aanteekeningen betr. de kerk v. H.”, Gelre X (1907), 201; Idem, De vesting H. en haar kasteel, Gelre VII (1904), 67; Idem, Bijdr. tot de onlusten te H. op het einde der 18de eeuw, Versl. en Med.
Ver. tot beoefen, v. Overijsselsch Regt en Gesch., 19de st., 88. Alsmede verscheiden pamfletten (1896); J. S. van Veen, De stichting van het klooster Klarewater bij H., Arch. v. d. gesch. v. h. Aartsbisdom Utrecht, XLIX (1924), 110; Idem, Uit de laatste dagen van het klooster Klarewater bij Hattem, Arch. v. d. Gesch. v. h.
Aartsb. Utrecht, LVI (1932), 118.
