een middeleeuwse onderwijsvorm, die ook na het humanisme en de hervorming nog eeuwenlang aan de universiteiten is gehandhaafd. Naast het theoretische onderricht der lectiones, waarin de traditionele wetenschappelijke stof werd overgeleverd, vindt de disputatie als practische oefening ter toepassing van het geleerde in dialectische vorm sinds de tweede helft van de 12de eeuw algemeen ingang.
Bij het theologisch onderwijs en vooral ook in de faculteit der letteren (artes) nam zij een belangrijke plaats in.Men onderscheidde publieke en private disputaties. Tot de eerste groep behoorden de inaugurale disputaties der promovendi en de paradedisputaties van baccalaurei en magistri. De private huiselijke oefeningsdisputaties vonden plaats in de collegia en bursae en wel vnl. ’s avonds. Defendens en opponenten moesten dan tevens blijk geven, dat het onderwijs vrucht had gedragen. De disputatie verliep in vaste, traditionele vormen. De vraag (quaestio) werd, zoals het heette, opgeheven of gegeven (ponere quaestionem) en vervolgens berecht, ontbonden of gesolveerd (determinare quaestionem). De gronden pro en contra werden opgesomd en de geopperde bezwaren weerlegd. Een ruim gebruik werd daarbij gemaakt van de syllogistische elementen van de methode van Abelard, door wie de disputatio wellicht het eerst in de theologische scholen is ingevoerd (Sassen).
Later werden bij plechtige gelegenheden ook afzonderlijke vraagstukken behandeld in zgn. disputationes quodlibetae. Deze kregen een bijzondere vermaardheid door de tournooien, die onder leiding van een daarvoor geschikte magister jaarlijks werden gehouden en soms tot 14 dagen duurden. Na de serieuze behandeling van de Quaestio principalis, het scholastische probleem, werden door twee magistri comische onderwerpen, vaak van scabreuze aard, in spotdisputaties behandeld.
De schooldisputatie heeft grote invloed geoefend op de middeleeuwse literatuur, ook in de volkstaal (zie strijdgedicht). Internationale bekendheid verwierf o.a. de literaire vorm van het Dispuut der Deugden en de Disputatie van Maria en het Kruis.
DR J. J. MAK
Lit.: zie bij Universiteit en Strijdgedicht; voorts F. Sassen, Gesch. d. Patr. en middeleeuwsche wijsbegeerte, 2de dr. (1932), blz. 100 e.v. en D. Th. Enklaar, Varende Luyden (Assen 1937) blz. 60 e.v. — Een lijst van middelnederl. disputaties in Ons Geestelijk Erf 1943, I, blz. 63 e.v.
