(Grieks: demioergos = handwerksman, industrieel, bouwmeester, beeldhouwer, kunstenaar, bewerker, veroorzaker, Schepper, enz.) is in het Christelijk Syncretisme van de Gnostieken een term voor de middelaar(s) tussen de onveranderlijke, onvergankelijke godheid en de lagere sferen, waar verandering, vergaan, enz., heersen. Reeds in de Timaeus laat de platonische Demiurg de voortbrenging van de kosmos over aan ondergeschikte „goddelijke” wezens.
Het Jodendom geeft een analoge positie aan machten uit het rijk van de engelen. Zo ook de Gnostieken, die Irenaeüs bespreekt in Adversus Haereses I, 23, 24 en 30 (Simon, Menander, Carpokrates, Saturninus, Basilides). Een enkele maal hebben die machten een hoofd, dat vereenzelvigd wordt met de God van de Joden. De bedoeling om God vrij te pleiten van schuld aan het ontstaan van de wereld („theodicee door theogonie” is hèt kenmerk van de Gnostiek) blijkt, wanneer aan deze demiurg(en) kennis van de opperste, ware godheid ontzegd wordt. In twee systemen treedt echter duidelijk één Demiurg op: bij Marcion — die wellicht geen eigenlijk Gnosticus mag heten — en bij Valentinus. De Valentiniaanse Demiurg is de Schepper, die zelf niet tot de goddelijke wereld van het Pneuma behoort, maar slechts weet van en heerst over het lagere psychische en stoffelijke. Eerst door de Verlosser („Sotèr” = Jezus Christus) komt hij met de hogere wereld in aanraking. Vermoedelijk is een veelheid van demiurgen (zeven engelmachten — de zeven planeten) het oorspronkelijke in deze speculaties en is de éne Demiurg niet ontstaan uit de hemelse Wijsheid (Spr. 8: 22 vlgg en Wijsh. v. Salomo), noch uit de Philonische „logos” of „logoi”, maar veeleer uit de wens om de „God der Joden” als Schepper en tòch als mindere (hoofd nl. van de schepende engelmachten) te „verklaren” in de samenang van het mythologisch systeem. De Joodse Wet — bemiddeling door engelen: Gal. 3: 19, Hebr. 2: 2! — werd zodoende tegelijk onschadelijk gemaakt.PROF. DR J. DE ZWAAN
Lit.: zie Gnostieken. Men raadplege verder vakencyclop. onder het woord: Demiurg.
