Byzantijnse dynastie, die volgde op die van de Macedoniërs, en wier vorsten elkaar op de troon van Constantinopel opvolgden van 1057 tot 1185; daarna regeerde de familie van de Angeloi, waarvan een lid een dochter van Alexis I getrouwd had. De afstammelingen van beide families droegen dikwijls beide namen, die we vinden bij de vorsten van het vorstendom Epirus en in het rijk van Trebizonde (deze laatste tot 1462).
De naam Comnenus betekent: afkomstig uit Comne, een Thracisch stadje, maar daar zij bezittingen in Klein-Azië hadden, werden zij soms de Paphlagoniërs genoemd.Na de zeer korte regering van Isaac Comnenus (1057-1059) regeerden Constantijn Doekas (10591067), Romanos Diogenis (1067-1071), Michaël Doekas (1071-1078), Nikephoros Botaniates (1078-1081), die niet van de familie der Comnenen waren. Dan volgen elkaar op: Alexis I Comnenus (1081-1118), Johannes (1118-1143), Manuel (1143-1180), Alexis II (1180-1183) en ten slotte een neef, Andronikos (1183-1185). Behalve de laatste, die een verdorven aard had, hadden al deze vorsten grote deugden en wisten de grootheid van Byzantium een hele eeuw te verlengen.
Hun vijanden waren de Normandiërs in Italië, de Petsjenegen, in het N.O. de Seldsjoekische Turken, de Serven en de Hongaren, op wie zij de overwinning behaald zouden hebben, als de eerste twee Kruistochten er niet tussen gekomen waren, waartegen de Comnenen zich politiek en gewapenderhand verdedigden. Bovendien verloren zij voor altijd de Byzantijnse bezittingen in Italië, want de Pausen, die zich na de voltrekking van het Schisma (1054) beledigd voelden, beschermden de Normandiërs: Roger II (1130-1154) werd door de Paus gekroond tot koning van Palermo. Bij die eindeloze vijandelijkheden moesten de keizers eerst de vloten van Venetië om hulp vragen, toen die van Genua en Pisa, hetgeen een eind maakte aan de zeemacht van Byzantium. De ononderbroken oorlogen dwongen Alexis I er eveneens toe het goudgeld te vervalsen, te zware belastingen te heffen en stukken land, pronoiai genaamd, aan machtige generaals in leen te geven om zich van hun bijstand in de oorlog te verzekeren, een soort leenstelsel dus.
Dit verzwakte het rijk, dat juist zijn grootheid gedeeltelijk te danken had aan het feit, dat de regering de vorming van grootgrondbezit voortdurend had tegengegaan. Toch is de tijd van de drie eerste Comnenen een van de mooiste van de Byzantijnse geschiedenis.
In de letterkunde zet de Renaissance van de vorige eeuw zich voort om haar hoogtepunt te vinden in het werk van prinses Anna, dochter van Alexis I, die er zich op beroemde, dat ze de geschiedenis van haar vader (de Alexias) in het Oudgrieks geschreven had. Andere geschiedschrijvers over die tijd zijn: de echtgenoot van Anna Nikephoros Bryennios, Michael Attaleiates, Kinnamos, N. Choniates. In die tijd ontstonden het heldendicht, dat de strijd van de Byzantijnen tegen de Arabieren bezingt, de Diogenis Akritas, romans in verzen, die thuis horen bij de Alexandrijnse romans en de ridderromans en verzen in gesproken taal, zoals de Ptochoprodromos, de eerste monumenten van het moderne Grieks.
Zo is het ook in de beeldende kunst: in de 12de eeuw bereikt de Byzantijnse kruiskerk haar hoogtepunt in harmonie van lijnen en schoonheid van mozaïeken (in Griekenland de kerk van Daphni en sommige gebouwen van de berg Athos). Zij wordt zelfs nagevolgd door de vijanden van het rijk, zoals de Normandische vorsten (op Sicilië: Palermo, Monreale, Cefalú; in Calabrië: Stilo, Rossano).
PROF. DR S. ANTONIADIS
Lit.: Chalandon, Essai sur le règne d’Alexis I Comnène (1900); Jean II Comnène et Manuel I Comnène (igi2);Grousset, Histoire des Croisades (3 vol., 1934-1936); Morovcsik, Les relations entre la Hongrie et Byzance à l’époque des Croisades (1934); Diezet Demus, Byzantine mosaïcs in Greece, Hosios Lucas and Daphni (1931); Ostrogorsky, Gesch. d. byz. Staates (1940).
