in het Arabisch al manakh (waarschijnlijk in de betekenis van „kalender”), werd aanvankelijk gebruikt als naam van sterrenkundige ephemeriden (vooruitberekeningen van de stand der hemellichamen), waaraan gewoonlijk astrologische aantekeningen waren toegevoegd. Een der eerste almanakken, die in druk verschenen, droeg de titel: Pro annis pluribus (Voor meerdere jaren) en was afkomstig van Georg von Purbach, die omstreeks 1460 te Wenen woonde.
Vervolgens vervaardigde Johannes Regiomontanus op last van koning Matthias Corvinus in 1474 een almanak, die in het Duits en in het Latijn werd uitgegeven. Sedert 1491 gaf de boekdrukker Engel te Wenen en sedert 1524 Stöfler te Tübingen geregeld almanakken uit, waarvan zeer weinig exemplaren zijn bewaard gebleven. Jaarlijkse almanakken verschenen reeds in het laatst der 15de eeuw; uit deze tijd dateert bijv. de Enkhuizer almanak. In de 17de eeuw werden bij de kalender astrologische bijdragen, voorspellingen en andere wetenswaardigheden gevoegd. In de Almanack Royal, die sedert 1679 te Parijs werd uitgegeven, vindt men een en ander over de posterijen, de feesten van het hof, de jaarmarkten, de munt enz., en na 1699 ook berichten omtrent de verjaardagen van leden van het koninklijk huis, benevens de namen van hen, die met de hoogste geestelijke waardigheden waren bekleed. Dit vond elders, in Duitsland, Engeland en tenslotte ook in Nederland, navolging. Een almanak, die, behalve de kalender, opgaven bevat betreffende regerende vorsten, adellijke geslachten, gezantschappen, consulaten enz., is de sedert 1763 geregeld verschijnende Almanach de Gotha.Andere almanakken gaven naast de kalender kleine verhalen, anecdoten en gedichten. Op den duur werd de kalender slechts bijzaak en zochten de almanakken zich door keur van proza en poëzie tot vertegenwoordigers der letterkunde te verheffen. De bloeitijd van die jaarboekjes heeft in Nederland van 1830-1850, dus slechts kort, geduurd. Toen verschenen de Muzen-Almanak (i8ig1847), de Almanak voor het Schoone en Goede (18221860), Tesselschade (1838-1840, onder redactie van Potgieter), Aurora (1841-1876), de Miniatuur Almanak en de Christelijke Volk-salmanak (1850 -1880, door De Genestet, C. P. Tiele en E. Laurillard); de Volksalmanak voor Nederlandsche Katholieken ontleent zijn betekenis vooral aan het redacteurschap van J. A. Alberdingk Thijm (sedert 1852). Een voortzetting van deze soort almanakken zijn de Studenten-almanakken, die, behalve allerlei gegevens over studentengezelschappen en een adreslijst, ook belletristische bijdragen bevatten. In de Vlaamse letterkundige en politieke beweging speelde de Gentsche Studenten-almanak van het liberale genootschap ,,’t Zal wel gaan” een bijzondere rol (1860-1914). Daarnaast staan verschillende volksalmanakken, die in sommige provincies worden uitgegeven (bijv. in Groningen, Friesland, Drente, Overijssel, Gelderland, Zeeland enz.) en waarin wetenschappelijke bijdragen worden opgenomen, vooral op geschied- en oudheidkundig gebied.
Te vermelden vallen verder nog de Nederlandsche Staatsalmanak (sedert 1815) en de Regeeringsalmanakken van O.- en W.-Indië, benevens provinciale almanakken, met opgaven over bestuur enz. en de Pws-Almanak sinds 1874, als jaarboek voor de Rooms-Katholieken. Op wetenschappelijk gebied behoren nog genoemd te worden de jaarboeken der verschillende Nederlandse universiteiten, terwijl een opgave van alle hogescholen en wetenschappelijke instellingen der wereld is bijeengebracht in Minerva, Jahrbuch der Gelehrten Welt (sedert 1891), zowel als in de Index generalis, Annuaire général des universités,grandes écoles, académies, archives, bibliothèques, jardins botaniques et goölogiques musées, observatoires, sociétes savantes.
De bekendste astronomische almanakken zijn tegenwoordig: de Nautical Almanac, de American Ephemeris, het Berliner Astr. Jahrbuch en de Connaissance des Temps; zij bevatten nauwkeurige gegevens over de bewegingen van zon, maan en planeten, verder over de posities van een aantal heldere sterren. Behalve voor de astronomie zijn zij van nut voor de scheepvaart, omdat deze gegevens het mogelijk maken, op de eenvoudigste manier de positie op zee te bepalen.
PROF. DR W. A. P. SMIT
Lit.: V. Ghampier, Les anciens almanachs illustrés (Paris 1886). Een collectie Nederlandse almanakken bevindt zich in de bibliotheek der Maatschappij v. Nederl. Letterkunde te Leiden.
