Artaxerxes, in het oud-Persisch Artagsjatra, in het Hebreeuwsch Artagsjasta en in het nieuw-Perzisch Ardesjir, is een Perzische koningsnaam. Deze werd gedragen door:
Artaxerxes I Longimanus (Langhand), den derden zoon van Xerxes. Hij was de opvolger van dezen na het vermoorden van zijn ouderen broeder Darius (465 vóór Chr.). Zijne regéring was zeer loffelijk, maar werd verontrust door menigen gevaarlijken opstand. Eerst poogde Hystaspes, een broeder van Artaxerxes en landvoogd van Bactrië, zich onafhankelijk te maken. Naauwelijks was die poging verijdeld, toen de Egyptenaren onder aanvoering aan Inarus de vaan van den opstand verhieven en met hulp der Atheners Achaeménides, een broeder van Artaxerxes, versloegen. De stadhouder Megabyzus van Syrië bedwong wel is waar in 456 de oproerlingen en noodzaakte de Atheensche hulptroepen na eene belegering van 18 maanden om het eiland Prosopitis te ontruimen, maar in de lage landen van Egypte wist een andere opstandeling zich staande te houden, namelijk de zoogenaamde moeraskoning Amyrtaeus. Deze werd door de Atheners met 60 schepen ondersteund, terwijl het overige gedeelte hunner vloot onder bevel van Cimon de Cyprische stad Citium aantastte en in 449 bij Salamis op Cyprus eene dubbele overwinning behaalde. Kort daarna kwam Megabyzus in verzet, omdat in strijd met het gegeven woord de gevangen gemaakte Inarus op bevel van Artaxerxes gekruisigd was. Hij overwon de koninklijke troepen, en er werd een wapenstilstand gesloten. Na de verzoening met Megabyzus schijnt Artaxerxes in vrede te hebben geregeerd. Hij werd opgevolgd door zijn zoon Xerxes II. In de dagen van Artaxerxes bragt Bsra de Israëlieten naar Palaestina,
Artaxerxes II Mnemon (met een sterk geheugen begiftigd). Te voren heette hij Arsaces, hij was de oudste zoon en opvolger van Darius Nothus (405 vóór Chr.) en werd door zijn jongeren broeder Cyrus, die zelf den troon wilde beklimmen en 13000 gewapende Grieken ter zijner beschikking had, bij Cunaxa, ten noordwesten van Babylon, overwonnen. Daar echter Cyrus in dien veldslag sneuvelde, verstrooiden zich de 100000 Aziaten, en 10000 Grieken ondernamen, onder aanvoering van Xenophon, een merkwaardigen terugtogt (Anabasis) naar de Zwarte zee. Artaxerxes schonk het gebied van Cyrus aan Tissaphernes, die het voornemen opvatte om de Grieksche steden in lonië te bemagtigen. In den oorlog met Sparta, die daarop ontbrandde, wist Artaxerxes zich alleen door de kracht van het geld staande te houden tegen den zegevierenden Agesilaus (396 tot 395 vóór Chr.), doordien hij eene zamenspanning der overige Grieksche Staten tegen Sparta en de terugroeping van Agesilaus bewerkte. De overwinning van Conon bij Cnidus (394) en de onderlinge verdeeldheid der Grieken strekten ten voordeele van Artaxerxes, en door den vrede van Antáleidas (zie onder dezen naam) werd zijne magt in Griekenland grooter dan te voren. Intusschen heerschte in zijn rijk eene vreeselijke verwarring; aan het Hof hadden vrouwen en eunuchen het gezag in handen, en zijne landvoogden zochten zich onafhankelijk te maken. Om aan den twist over den troon onder zijn 118 zonen een einde te maken, benoemde hij tegen het einde van zijne regéring den oudste van zijne 3 wettige zonen, Darius genaamd, tot medebestuurder. Deze, door Tiribazus verleid, beraamde een aanslag tegen het leven van zijn vader, maar zijn voornemen werd ontdekt en hij zelf met 150 halfbroeders, die tot de zaamgezworenen behoorden, om het leven gebragt. De Perzen verlangden, dat de zachtmoedige Ariaspes, één der overige zonen, den vader zou opvolgen, maar deze gaf de voorkeur aan Arsames. Zij werden beide door den heerschzuchtigen Ochus uit den weg geruimd. De snoodheid van dit gruwelstuk vervulde Artaxerxes met diepe droefheid; hij overleed in 94-jarigen ouderdom in 362 vóór Chr.
Artaxerxes III Ochus (de Wagenmenner). Hij was de derde zoon en de opvolger van den voorgaande en regeerde van 362 tot 339 vóór Chr. Bij zijne troonsbeklimming overwon hij den magtigen landvoogd Artabazus, verwoestte Sidon en dwong den koning van Cyprus om de Perzische opperheerschappij te erkennen. In Egypte verwierf zijn veldheer Mentor de zegepraal (350), en koning Nectanebis nam met zijne schatten de vlugt naar Ethiopië. Vreeselijk werden de veroverde landen gekastijd; de meeste steden werden ontmanteld, de tempels van hunne góden en van hunne heilige boeken beroofd en de inwoners grootendeels naar Babylon en Hyrcanië gevoerd. Artaxerxes wijdde zich vervolgens aan het haremgenot, terwijl Mentor de overige weerspannige volkeren in Klein-Azië onderwierp. Hierdoor bereikte het rijk der Perzen grooter aanzien dan het sedert de dagen van Cambyses en Darius Hystaspes had gekend. Om zich tegen Philippus, koning van Macedonië te beveiligen, ondersteunde hij in 341 Perinthus. Hij overleed twee jaren daarna door vergif, dat hem de eunuch en eerste minister Pagoas toediende, en werd opgevolgd door zijn jongsten zoon Arses.
Artaxerxes IV Babegan, ook Artaxares I genoemd. Deze was de hersteller van het Perzische rijk en de stichter van het huis der Sassaniden. Zijne moeder was de vrouw van den schoenmaker Pabeg en zijn vader heette Sassan. Hij klom op tot legerhoofd der Parthers en kwam in opstand tegen Artabanus IV uit het huis der Arsaciden. Hij overwon dezen in 3 veldslagen, doodde hem en maakte in 225 of 226 na Chr. zich meester van de kroon. Daarna voerde hij oorlog tegen de Armeniërs en de Meders, eischte van de Romeinen, dat zij de Perzische provinciën zouden ontruimen en bedreigde Syrië en Mesopotamië. In de jaren 235 en 236 trok keizer Alexander Sevérus hem te gemoet, maar deze moest met groot verlies over Arménië en de Euphraat achterwaarts wijken. Intusschen gevoelde Artaxerxes zich te zwak om zijne veroveringen voort te zetten, zoodat hij zijn leger afdankte en zich rustig hield tot aan zijn dood, die in 240 of241 na Chr. voorviel. Hij maakte de godsdienst van Zoroaster tot de heerschende in zijn rijk.
Artaxias of Artaxes, de eerste koning van Groot-Arménië (100 vóór Chr.), was er te voren stadhouder van den Syrischen vorst Antíochus de Groote. Hij kwam tegen dezen in opstand, werd door de Romeinen ondersteund en door deze, na den zege bij Magnesia, waarin hij Antíochus overwon, in zijne waardigheid erkend. Toch overleed hij in Syrische gevangenschap. Hij is de stichter van Artaxata, en zijn naam werd ook aan zijne opvolgers gegeven. Zie onder Arménië.
