(scheldnaam: → Kezen),
NEDERLAND
Politieke beweging in de 18e eeuw, met het doel de gegoede burgerij naast haar economische macht ook politieke macht te geven door bestrijding van de stadhouder en de regentenoligarchie. De democraten (burgerij in de steden) hadden 1747—48 weinig succes gehad (→ Nederland; → Doelisten) maar hun streven tot het verkrijgen van regeringsinvloed was niet bedwongen. De regentschappen van → Anna van Hannover en → Maria Louise van Hessen-Kassel, de voogdij van → Brunswijk-Wolfenbüttel en tenslotte de regering van → Willem v schoten in het beoordelen van de nieuwe ontwikkeling te kort. Daarbij kwamen nu de denkbeelden van o.a. de → Verlichting en het rationalisme. Zo kwamen de democratische regenten (dat deel van de regenten, dat meende dat hervormingen geboden waren) tot samenwerking met de burgerdemocraten. Bij hen voegden zich de dissenters, die zich begonnen te verzetten tegen de macht van de herv. kerk.
Uit deze drie groepen vormden zich de patriotten. Maar het enige dat ‘democratische’ regenten (‘vaderlandse regenten') en burgerdemocraten verenigde was de haat tegen de stadhouder; overigens dachten de eersten aan herstel van de regentenmacht, terwijl de burgerdemocraten juist naar vermindering van deze macht streefden. Tegenover de patriotten vormde zich uit de prinsgezinden (→ stadhouderlijke partij) en het overgebleven deel van de → staatsgezinden. nl. de conservatieve (aristocratische) regenten, de Oranjepartij (Oranjeklanten. Oranjekraaiers). De samenwerking tussen de patriotten kwam tot stand tijdens de 4e Eng. oorlog, toen de regenten Van Berckel. De Gijselaar en Zeeburg zich in verbinding stelden met democraten als Van de → Capcllen tot den Pol.
De laatste had in zijn pamflet Aan het Volk van Nederland op volksbewapening aangedrongen. Dit werd door de patriotten in praktijk gebracht; overal richtten zij exercitiegenootschappen op. Deze vrijkorpsen verenigden zich tot een Landelijke Bond met Utrecht als centrum en als leiders → Pieter Vreede en → Wijbo Fijnje. Deze laatste had ook een groot aandeel in de opstelling van het Leids program (1785). waarin aangedrongen werd op deelneming van de gegoede burgerij aan de regering. Toen de democratische regenten (aristocratische patriotten) echter 1786 door de gebeurtenissen in Gelderland en Utrecht zagen, dat de democratische patriotten verder wilden gaan dan de afzetting van de stadhouder en ook het staatswezen wilden herzien, scheidden zij zich
af. Deze verzwakking en de restauratie van stadhouder Willem v in 1787 deden de patriottische beweging ineenstorten. Vele patriotten weken uil naar de Zuidelijke Nederlanden of Frankrijk. Met de Fransen keerden zij in 1795 terug; zij en hun navolgers speelden een rol in de vestiging van de → Bataafse Republiek. De patriotten zijn in de geschiedschrijving van de 19e eeuw gezien als handlangers of ledcpoppcn van buitenlandse mogendheden, m.n. Frankrijk; in de 20e eeuw worden zij deels gezien als de voorlopers van het politieke liberalisme. Een vergelijking tussen NSB'ers en patriotten is dan ook volkomen onjuist.
BELGIË
verzamelnaam voor de opstandelingen tijdens de → Brabantse Omwenteling tegen Jozef II.
Litt Th.Jorissen, Hist. bladen (4 dln., 1889), Hist. karakters (2 dln. 1890), Hist. studiën (6 dln. 1890); H.A.Westrate, Gelderland in de patriottentijd (1903); M.A.C.M.van Hattum, De Patriotten te Gouda (1934); P.Geyl. Patriotten en NSB’ers (1946); P.Geyl, De Patriottenbeweging 1780—87 (1947); I.Vijlbrief, Van anti-aristocratie tot democratie (1950); C.H.E.de Wit, De strijd tussen aristocratie en democratie in Nederland (1965); CMLE.de Wit. De Ned. Revolutie van de Achttiende Eeuw 1780- 87 (1974); A.van Hulzen, Utrecht in de Patriottentijd (1966); J.L.Leeb, The ideological origins of the Batavian revolution 1747-1800 (1973);
G.J .Schutte, De Ned. patriotten en de koloniën 17701800 (1974): S.Schama. Patriots and liberators. Revolution in the Netherlands 1780-1813 (1977 met uitgebreide Iitt.): R.van Gelder. Patriotten in ballingschap (in: SH 1979. met lilt.).
