(Flagellata of Mastigophora) vormen een klasse der oerdieren. Zij ontlenen hun naam aan het bezit van een of meer lange zweepharen of flagellen, die dienst doen bij de voortbeweging.
Dikwijls is het moeilijk uit te maken of men met zweepdiertjes te maken heeft of met voortplantingscellen van hogere organismen, die vaak ook een of meer zweepharen bezitten. Sommige zweepdiertjes kunnen assimileren doordat ze in het bezit zijn van bepaalde chlorophylachtige stoffen. Aangezien het vermogen om te assimileren een kenmerk is voor het plantenrijk, worden de zweepdiertjes, die dit vermogen bezitten, wel tot het plantenrijk gerekend. Zo verdeelt men de zweepdiertjes in Phytomastigina (de plantaardige) en Zoomastigina (de dierlijke). Tot de Phytomastigina rekent men de Chrysomonadinen, Cryptomonadinen, Ghloromonadinen, Phytomonadinen of Volvocales, Englenoiden en een deel van de Dinoflagellaten, nl. de Peridineeën.Deze indeling der Phytomastigina berust op het product, dat bij de assimilatie gevormd wordt en als reservestof in de organismen te vinden is. Dit kunnen zetmeelproducten zijn, olie- of eiwitachtige stoffen. Van deze organismen zijn de Englenoiden, waaronder Englena, de Phytomonadinen en de Peridineeën, in het bezit van een rode pigmentvlek (rode oogvlek), die wel als een lichtgevoelige vlek wordt aangezien. De meeste van bovengenoemde organismen komen in het plankton voor en kunnen door hun aanwezigheid in groten getale een groene of goudbruine kleur aan het water geven, in uitzonderingsgevallen een rode kleur.
Onder de Peridineeën, die zich kenmerken door het bezit van twee flagellen, waarvan één in een dwarse groeve gedragen wordt, komen soorten voor, die massa-vergiftigingen veroorzaken. Dit is het geval met soorten van het geslacht Gonyaulax. Zij kunnen door een massaontwikkeling het water een rode verkleuring geven. Bij hun stofwisseling worden giften afgescheiden, die dodelijk zijn voor vele der in het water levende hogere organismen als vissen, kreeften enz. Een massasterfte kan hiervan het gevolg zijn. Ook mosselvergiftigingen kunnen haar oorzaak hebben in de aanwezigheid van giften producerende Peridineeën in het water. De mossel zelf schijnt hiervan niet te lijden te hebben, maar de consument wel.
Tot de Chrysomonadinen met hun goudbruine kleur moeten de Coccolithophoren gerekend worden, flagellaten waarvan het lichaam met kleine kalkplaatjes bedekt is. Zij komen uitsluitend in het zeewaterplankton voor en hun skeletten worden in lagen op de bodem van de zee aangetroffen. Ook fossiel kent men deze kalkskeletten, coccolithen geheten, uit alle tijdperken. Zij zijn zelfs uit het Cambrium bekend. Met Radiolariën en Foraminiferen kunnen zij een bestanddeel van het schrijfkrijt vormen.
Van de bovengenoemde Dinoflagellaten, die uiteenvallen in Peridineeën en Cystoflagellaten, kunnen de laatste niet assimileren. Zij vallen daardoor onder de Zoomastigina. Tot de Cystoflagellaten behoren de zeevonk en zijn verwanten, die alle uitsluitend in zee voorkomen. De zeevonk veroorzaakt op warme dagen het lichten van de zee aan de Nederlandse kust.
Zoomastigina zijn, behalve de bovengenoemde Cystoflagellaten, de Protomonadinen, die in het bezit zijn van 1 of 2 zweepharen (zie afb. 4a en 4b), de Polymastiginen met 3 tot 8 en de Hypermastiginen met meer dan 8 tot 100 zweepharen en meer. De Hypermastiginen leven in het darmkanaal van insecten, o.a. van termieten, waar zij waarschijnlijk een rol spelen bij de vertering van de houtvezels.
Onder de Protomonadinen en Polymastiginen komen veel ziekteverwekkers voor: Trypanosoma gambiense bijv., die door zijn aanwezigheid in het bloed de slaapziekte bij de mens veroorzaakt, is een Protomonadine. Surra, nagana en dourine zijn ziekten bij runderen en paarden, door de aanwezigheid van Trypanosoma soorten in het bloed veroorzaakt. Kala azar is een ziekte bij de mens, veroorzaakt door een soort van het geslacht Leishmania, eveneens een Protomonadine. Door de beet of steek van insecten worden deze parasieten in het bloed gebracht. Giardia (Lamblia) intestinalis, die met diarrhoe gepaard gaande darmstoornissen teweegbrengt, is een Polymastigine. Vele Protomonadinen en Polymastiginen echter zijn onschuldige waterbewoners of onschuldige darmparasieten.
DR A. G. VORSTMAN
Lit.: R. R. Kudo, Protozoology (Illinois 1950, 3rd ed., 3rd printing); P. P. Grassé, Traité de Zoologie, Tomé I, fascicule I (1952).
