vaartuig uitsluitend of hoofdzakelijk door de wind voortbewogen, met behulp van zeilen (z zeil). Sinds praehistorische tijden tot in de 19de eeuw was dit type schip het voornaamste (en op langdurige tochten vaak het enige) transportmiddel te water, en dit is nog heden zo in vele uithoeken van de wereld.
Dit leidde tot een haast onbeperkte variatie in grootte en vorm van de scheepsromp, in aantal, vorm en afmetingen van masten, zeilen en bijbehorende tuigage, met voortdurende verandering en ontwikkeling in de loop der geschiedenis. Enkele van de algemeen bekende of typisch Nederlandse zeil vaartuigen zijn:1. GROTE ZEESCHEPEN:
Volschip of fregat met (meest) 3 en brik met 2 vierkant getuigde masten (fokke-, grote en c.q. bezaansmast, ook voor-, grote en kruistop geheten), die elk 3 of meer razeilen boven elkaar voeren. De onderste daarvan heten resp. fok, grootzeil en bagijn; daarboven voert elke mast een of twee marszeilen, een tot drie bramzeilen en soms nog een skyzeil. Met deze wordt nog een aantal langsscheepse zeilen gevoerd, nl. de bezaan (achter aan de bezaansmast), verschillende stagzeilen (tussen de masten) en de stagfok (of voorstengestagzeil), met enkele kluivers en een jager op de boegspriet. Schoener ,gaffelschoenerengaftopzeilschoener met 2 tot 6 of 7 masten. In tegenstelling met volschip en brik, die algemeen in gebruik waren als zeiloorlogsschepen, dienden de schoeners vooral bij de handelsvaart, alleen de lichte tweemastschoener kwam ook bij de oorlogsvloot voor. Het type is van Amerikaanse oorsprong en tamelijk laat (1713) ontwikkeld; het kan hoger bij de wind zeilen en vraagt minder bemanning dan het raschip. Bark, schoenerbark (barkentijn), elk met 3 tot 5 masten; de schoenerbark (brigantijn en topzeilschoener, elk met 2 masten, voeren zowel langsscheeps als vierkant tuig in verschillende combinaties. Ook van deze waren de grote vaartuigen alleen bij de handelsvaart in gebruik.
2. VISSERS-, BINNEN- EN PLEIZIERVAARTUIGEN
Kofschip (tjalk), logger jol (yawl) en kits (ketch), alle langsscheeps getuigd met één grote mast en daarachter een kleine bezaan of druil. De kof was vooral vracht- en de logger vissersvaartuig, terwijl het tuig van jol en kits tegenwoordig vooral bij jachten in trek is. De grootste van deze vaartuigen zijn eveneens geschikt voor de zee(kust)vaart. Kotter , tjalk, klipper, boeier, botter, schokker, sloep, hoogaars zijn alle eenmastvaartuigen van verschillende bouw en tuig. De tjalk en klipper vindt men vooral bij de vrachtvaart in gebruik; het zijn, evenals de boeier (plezierjacht), de botter, schokker en hoogaars (vissersschepen) ronde, platboomde vaartuigen met zijzwaarden. Zij voeren alle, evenals de kotter en de sloep (z jacht) een grootzeil, een of meer voorzeilen en soms een gaftopzeil; de hoogaars is direct te herkennen aan het spriettuig. Ook van deze typen kunnen de meeste zee bouwen.
3. BOTEN EN SLOEPEN
Scheepsboten voeren meest een enkel razeil, zoals het logger-, emmer-en doorgesneden emmerzeil, die veilig zijn en voor een sloepbemanning eenvoudig te behandelen. Dit geldt ook voor het spriettuig, dat o.m. door de vletten gevoerd wordt. Logger- en sprietzeil hebben het bezwaar, dat ze slechts aan één kant goed bijstaan. Grote reddingboten ziet men veelal met een fok en gaffelzeil, die moeilijker te bedienen zijn, maar de sloep beter bezeild maken. Ze worden ook aan boord verstrekt als „fantasietuig” voor sportbeoefening ingewone sloepen. Aan de wal gestationneerde reddingboten hebben het zeil veelal over twee masten verdeeld, waarvan de voorste een doorgesneden emmerzeil en de laatste een loggerzeil voert, of een druil, uitgehaald op de papegaaistok.
VICE-ADMIRAAL JHR H. A. VAN FOREEST
LTZ. I F. J. KROESEN
Lit.: T. J. Noordraven, Zeemanschap (1950); Hidde Manshoudt, Zeilschepen en hun tuigage (1946); G. G. E. Grone, Nederlandse binnenschepen (1944); H.
G. A. van Kampen en H. Kerskens Hzn., Schepen die voorbijgaan (1927).
